Masakra e Greke e Panaritit / Dëshmia rrëqethëse e të mbjetuarës Emine Hoxha, rrëmbyer nga grekët në vitin 1914
“Nuk e di a t’i thash dot ashtu siç i dija dhe siç i kam hequr, dhe ti, a i shkruajte dot ashtu siç t’i thashë unë”
Petrit Zeneli, historian
(Vijon nga numri i kaluar)
Deponimi i mëposhtëm është bërë më 13 gusht 1986 nga e mbijetuara e Maskrave të Panaritit, Emine Sulo Hoxha (Nako) në moshën 88 vjeçare me banim në Drenovë të Korçës.
Myftar Grabocka, që ka marrë këtë deponim, duke patur parasysh kriteret e hartimit të një dokumenti historik, i kujdesshëm dhe i vëmendshëm, deponimet i ka marrë në formën e një deklarate, ku ka firmosur vetë Emineja (me gisht), dhe më pas është vërtetuar firma dhe identiteti nga kryetarja e këshillit popullor të fshatit Drenovë, Vangjeli Mamilla dhe më tej nga kryetari i këshillit popullor të fshatit të bashkuar Drenovë, Vasfi Demolli, çka në këtë mënyrë përbën një dokument të rrallë, dhe unë jam fatlum që e kam në arkivin tim.
Duke i qenë mirënjohës të ndjerit Myftar Grabocka, po përmend këtu ato që ka thënë ai për këtë rast: “Vajta menjëherë në Drenovë dhe e takova nënë Eminenë, në familjen e saj, ku pasi u njohëm dhe i tregova qëllimin e vizitës sime, biseduam shtruar dhe e binda të më rrëfejë historitë që kish përjetuar si robinjë e grekëve më 1914. U habita me memorien, kthjelltësinë dhe zgjuarsinë e asaj gruaje të moçme, që, përveç të tjerash, fliste mirë edhe greqishten. E gjithë familja e Eminesë, fëmijë, nipër e mbesa, jetonin mirë. Gjatë bisedës, që zgjati nga mëngjesi deri në mbrëmje, në një dhomë më vete, na qerasën veç të tjerash dhe me një tepsi me petulla e mjaltë”.
Duke u rikthyer në historinë tonë, për arsye vendi, deponimin e Eminesë po e japim në mënyrë të shkurtuar, duke lënë jashtë edhe shumë episode tjerë të tragjikë dhe interesantë:
Mbaj mend mirë se kur më morën grekët në 1914, isha plot 17 vjet, dhe nëna po më përgatiste pajën për t’më martuar. Tani jam plot 88 vjet. Quhem Emine Hoxha, po më thërresin shkurt Mine. Kam dhe një emër tjetër që më pagëzuan grekët, Vangjeli, por për këtë do të flas më poshtë…
Kur erdhi haberi se grekërit po i afroheshin Korçës e Kolonjës, dhe bëhej thirrje që burrat e fshatit të shkonin në luftë, u bë berihajë dhe të gjithë dolën të shohin ç’bëhej. Ca burra u nisën për në Vithkuq që të merrnin vesh ndonjë lajm, ca të tjerë shkuan në drejtim të Kolonjës dhe nja katër a pesë veta u nisën të lajmëronin Qazim Panaritin, që të kthehej menjëherë. Im atë, Sulua, sa erdhi në shtëpi atë natë, u ndërrua dhe të nesërmen shkoi përsëri me çetën në drejtim të Kolonjës.
Siç u mor vesh, dyfeku u ndez në Selenicën e Pishës dhe Qesarakë. Ndërkohë, banorët e Kolonjës, të lemerisur, morën arratinë dhe arritën mbi Panarit. Karvane me njerëz dhe kuaj të ngarkuar me plaçka, nuk kishin të sosur. Të nesërmen, Qazimi dërgoi haber që gjithë fshati të ngrihet e të niset për në Skrapar, pa humbur kohë. U bë alarm i madh. Lufta po afrohej. Greku po shtinte me topa dhe gjylet pëlcisnin mbi fshat, andej nga do të shkonim ne. Të gjitha familjet, me përjashtim të pjesës së krishtere, morën rrugën karvanë-karvanë, me njerëz e kafshë. Rrugët ishin mbushur plot, edhe me të ardhur nga fshatrat e tjera, që po e mbanin frymën drejt Skraparit. Sa kaluam malin e Panaritit, për në Backë, lufta po zhvillohej në afërsi të Panaritit.
Pas dy ditëve, greku e zuri fshatin tonë, ndërsa çeta e Qazimit me trimat e Backës e zunë Qafën e Martës dhe atje bënë rezistencë të fortë, derisa populli u tërhoq në thellësi të Skraparit e Beratit. Ç’të shikonje! Lumi i Tomorricës ishte mizëri, me mijëra e mijëra njerëz që shkonin muhaxhirë. Kur greku hyri në Panarit, nuk gjeti asnjë nga banorët myslimanë. Shtëpitë e tyre kishin mbetur shkretë.
***
Nuk kaloi veçse ca ditë, kur erdhi haberi nga Stefan Panariti (kryeplak në atë kohë i lagjeve të krishtere) se greku u bën thirrje dhe u jep besën që të kthehet i tërë populli që ka ikur, se nuk i trazon njeri. Për këtë ishte bërë garant vetë Stefani. Kështu thanë njerëzit që kishte dërguar ai dhe grekët. Siç më tregoi im atë, pasi u mblodhën disa burra e pleq, vendosën të dërgojnë në Panarit dy njerëz të pjekur për të biseduar me Stafanin gojarisht. Këta u kthyen pas dy ditë dhe, siç flitej, kishin marrë garanci nëpërmjet Stefanit, i cili ishte betuar përpara qitapit (ungjillit) në kishë se, greku kish dhënë besën dhe nuk trazonte njeri, ndaj të ktheheni e të shikoni punët në shtëpitë tuaja, se po bëhen arat për të korrur edhe bagëtitë kanë mbetur pa zot.
Babai im dhe ca burra të tjerë, kishin frikë dhe nuk i zinin besë kollaj. Ndërkohë, shumë familje mbërritën në Panarit dhe nga lajmet që vinin, nisën të punonin, ndërsa greku nuk po i trazonte; bile familjet e krishtere që ishin atje, po i ndihmonin të kthyerit me bukë e gjellë. Njëri pas tjetrit, u kthyem edhe ne, bashkë me shumicën e fashtarëve të ikur.
Sa u kthyem në fshat, secili nxitonte e punonte për të rregulluar shtëpinë, korrur nëpër ara e kopshte dhe sistemuar blegtorinë. Grekët silleshin shumë mirë. Stefani me shokë akoma dhe më mirë, bile me dorë në qafë na thoshte se jemi vëllezër. Unë i’u luta grekërve, shprehej Stefani, dhe atyre iu erdhi keq për ju që ikët, duke më dhënë fjalën e besën se nuk do t’ju prekin, prandaj rrini pa merak. Këto ishin fjalët që qarkullonin e bisedoheshin çdo mbrëmje në fshat. Po ç’fshihej realisht mbas gjithë kësaj mirësie?!
***
Një ditë të mirë, grekët dhanë urdhër që të mblidhen të gjithë burrat e fshatit, 16 vjet e përpjetë, te kisha, se do të bënin gjoja disa sqarime për rregullat në fshat, për pleqësinë etj. Kështu u mblodhën burrat e çdo dere dhe vanë në avllinë e kishës, ku midis të tjerave u thanë se, ashtu siç ishin, do të vinin të ndërtonin rrugët nga Trebicka, Grabocka e deri në Sinor me Skraparin, se do të kalonin topat e ushtrisë (artileria). Kështu i vunë të gjithë burrat përpara varg, në drejtim të Trebickës, duke marrë dhe bukë me vete për dy ditë. Me ta shkoi edhe babi im, Sulua. Në fshat mbetën vetëm dy-tre pleq, që nuk ecnin dot se ishin sakatë.
Pleqtë e mbetur na treguan se ç’u kish thën greku në mbjedhje. Ne besuam se vajtën për të bërë rrugë, ndaj gratë, nënat dhe fëmijët e mbetur në fshat u qetësuan. Por kish ndodhur hataja…! Të gjithë burrat i kishin kthyer drejt Grabockës dhe i kishin vrarë e copëtuar me thika e sopata, disa në përruan e Dinçes, disa në Grabockë dhe shumicën në rripën e Melckës, në kufi me Skraparin. Kështu përfunduan nja 200 a më shumë burra e djem, aq sa në Panarit nuk mbeti këmbë mashkulli, me përjashtim të ndonjë plaku apo sakati që nuk lëvizte dot nga vendi.
Kur u mor vesh se ç’kish gjarë, plasi kuja tej e mbanë, gratë çirrnin faqet e shkulnin flokët, dhe fshatin e mbuloi zia. Nëna ime ra gjysmë e vdekur për tokë dhe ne çupat pranë saj, sepse na u vra babai, shpëtoi vetëm vëllai i madh, Satka, që ndodhej në Berat për të blerë bereqet për bukë.
***
Të nesërmen, u hap fjala se grekërit po bënin çnderime dhe po rrëmbenin vajza e nuse të reja. Disa nga nënat e moshuara e mblodhën veten dhe bënë thirrje fshehtas që, ç’ishte çupë në moshë, nuse dhe gra të reja, të iknin sa më parë, nga sytë këmbët, që të mos binin të gjalla në duart e katilëve.
Kështu u nisëm grupe-grupe, nja 50 a 60 vajza e gra, sa u err, dhe muarmë drejt lumit të Panaritit për të dalë në lumin Osum, prej nga do të hidheshim në Skrapar. Përpara na prinin disa gra që i dinin mirë vëndet nga do të shkonim. Duke ecur natën, rrugë e pa rrugë, arritëm afër lumit Osum (te mulliri i Pashait). Edhe pak dhe kalonim në krahinën e Skraparit (në Staropçe e përfund Melckës) ku do të shpëtonim, se andej nuk kishte grekë. Por pa pandehur, u ndiemë të rrethuara. Grekët na kishin diktuar dhe na ishin qepur pas. Aty na arritën në të gdhirë dhe na zunë e na lidhën duart me litar. Na kthyen mbrapsht, duke na rrahur me kamxhik e shkopinj, aq sa u mavijosëm e na doli gjaku mbi rroba. Jo vetëm kaq, por një pjesë prej nesh, ushtarët zunë t’i çnderojnë rrugës si kafshët.
Një nuse e re ra përtokë e vdekur nga përdhunimi që i bënë në rrugë dhe më pas e hodhën në rripët, pa dhënë ende shpirt. Ne të tjerat qanim e ulërinim sa mundnim, por duart i kishim të lidhura dhe kamxhiku nuk na ndahej. Këmbët na rridhnin gjak se shumica ishim të zbathura, vetëm më çorape leshi. Në mbrëmje na sollën afër fshatit, në një mulli të Panaritit, ku mbetëm se nuk ishim në gjendje të ecnim më. Ashtu, të rraskapitura, thamë, më mirë të na vrasin këtu bashkë se sa të na zhdukin një e nga një.
U gdhimë prapë atë natë jashtë, pa asnjë mbulesë. Në mëngjes, na i zgjidhën duart dhe na vunë të laheshim e të pastroheshim, se ishim bërë gjithë gjak e pluhur. Po atë ditë, grekët morën time motër, Fatimenë, dhe pasi e veshën me rrobat e nusërisë, të cilat ajo i kishte marrë me vete në një bohçë kur ikëm, e zunë, i lidhën duart dhe aty në sytë tonë e çnderuan si kafshë. Klithëm me sa fuqi kishim, i shanim, çorrëm faqet e thirrëm me sytë lart nga zoti, por egërsirat grekë dhe ca që flisnin shqip, zgërdhiheshin, na lidhën përsëri e na godisnin pa mëshirë.
Afër dreke, na sollën në mes të fshatit, para dyqanit që ndodhej pranë shtëpisë sime. Atje na vunë në rresht dhe po na shënonin emër, mbiemër, moshën etj, dhe në fund na vunë nga një numër në qafën e dorës, të lidhur me një copë zinxhir. Gratë në moshë pak të kaluar dhe ca fëmijë 10-12 vjeçarë që ishin bashkë me ne, i nxorën nga rreshti dhe aty pak më tutje i vranë, duke u prerë kokën me sopatë.
Grave shtatëzana u kishin çarë barkun, u kishin nxjerrë fëmijët dhe i kishin flakëritur tej. Pas pak erdhën të lebetitura nga fshati shumë nga nënat që kishin vajzat e nuset aty dhe u lëshuan drejt nesh të na shpëtonin. Filloi një përleshje e kacafytje dhëmbë për dhëmbë me grekët që, të tmerruar nga kjo lloj rezistence për jetë a vdekje, treguan gjithë egërsinë e tyre shtazarake duke i tërhequr zvarrë për flokësh, dhe pasi i shpunë pranë grumbullirit me gratë e therura, u prenë kokën edhe atyre.
***
Në rrëmujë e sipër, erdhën aty disa komandarë, ca të veshur resmi e me nishane, ca me fustanella të zeza e opinga me xhufka. Midis tyre ishte edhe një prift i veshur mirë e me mjekër të gjatë. Ata dhanë urdhër që të ndalohej vrasja e grave që akoma nuk ishin therur. Në të njëjtën kohë, ne vajzat e nuset që kishim numrat në qafë të dorës, na vunë rresht për një, të kthyera me fytyrë nga ata. Ishim rreth 40 a më shumë femra. Edhe grekët përballë nesh qenë nja 40-50 veta.
Pasi na vështruan mirë e mirë, nga këmbët te koka, secili prej tyre zgjidhte një nga ne, duke na nxjerrë nga rreshti. Time motër, Fatimenë e mori një zabit me gradho (grada), kurse mua më mori një prift. Kështu i zgjodhën nja e nga një shoqet e mia dhe na shpunë në shtëpitë ku rrinin vetë, në lagjet që banoheshin nga të krishterët. Kur po kalonim rrugës (për në Lëmbadh, matanë lumit), pamë gratë dhe fëmijët e vrarë e të therur për lemeri, çarë barkun e copëtuar kokën, kapicë njëri mbi tjetrin. Ca grekë që ishin atje po i spërkatnin me vaj guri dhe u vinin zjarrin kufomave, që sakaq përfshiheshin nga gjuhët e flakëve dhe tymit të zi.
Duke ikur nëpër fshat (Rrezhdakë e Ramollarë), aty pas një shtëpie, ishte një grua e zhveshur lakuriq që e kishin shkuar në hell dhe mbështetur pas murit të vdekur. Sa e pashë u bëra meit e më ra të fikët, po ushtarët që rrinin pas priftit më morën e më hipën në kalë, duke më çuar në shtëpinë ku rrinte prifti. Kështu, që nga ajo ditë, unë dhe shoqet e mia u kthyem në skllave të grekërve, që na përdornin si të donin. Mos pyet më tutje për këtë vuajtje tonën se s’di ç’të tregoj më parë! Shpirti dhe zemra ime e dinë ç’kanë hequr!
***
Prifti që më mori mua si skllave quhej Zaharija. Ai ishte një kriminel i zi, sepse u soll kafshërisht ndaj meje. Ja ç’më ngjau me të:
Fillimisht më shpuri në shtëpinë ku banonte ai bashkë me të zotët e shtëpisë (të krishterë panaritas), nënë Efigjenin dhe burrin e saj, që nuk ia kujtoj dot emrin. Dy-tre ditët e para më mbajti Efigjeni me fëmijët e saj, e cila më trajtoi si të ishte nëna ime. Më lau e më veshi me plaçka, më dha për të ngrënë e për të pirë, mbi të gjitha me dorën dhe zemrën e saj të ngrohtë e të dhimbsur sikur më shëroi plagët e trupit dhe të shpirtit. Por një natë, ndërsa unë flija, trokiti dera; kish ardhur ushtari që rrinte pas priftit dhe më tha se më kërkonte ai për të bërë disa punë në dhomën ngjitur ku flinte.
Unë u llahtarisa nga frika dhe nuk desha të vinja, por ushtari më tërhoqi zvarrë e më shpuri atje. Si më futi brenda, mbylli derën dhe përzuri Efigjeninë që po vinte pas meje. Prifti u ngrit në këmbë, më zuri duart dhe donte t’më ç’nderonte. I mblodha forcat dhe u grykosa me të, aq sa ia çkula mjekrën, sa më kish zënë dora. Natyrisht, ai ishte më i fortë dhe më goditi aq fort me grusht sa më ra të fikët. Kur u përmënda, pashë te koka Efigjenin dhe burrin e saj që po më fshinin gjakun nga fytyra. Ndërkohë burri i Efigjenit e shau priftin greqisht duke i bërtitur me inat, kurse Efigjeni e shante në gjuhën shqipe me fjalët më të ulëta. Por erdhi ushtari, i nxori jashtë ata dhe thirri jatronë (doktorin) që më mjekoi dy-tre ditë, sa u shërova. Pastaj prifti vazhdoi sjelljen e tij kafshërore e prej krimineli ndaj meje.
Nga sa bisedova një ditë në fshehtësi me motrën time, Fatimenë, dhe me dy shoqe të tjera që ishin aty pranë, edhe ato të njejtin fat kishin pësuar. Ky avaz vazhdoi edhe kur na çuan në Greqi, derisa u ktheva në Shqipëri, në vitin 1929, pas 15 vjetëve skllavërie e trajtimi çnjerëzor.
***
Pas rrëmbimit që na bënë neve, grekët qëndruan pjesërisht dhe 2-3 javë në Panarit, duke na ruajtur me roje tek dera e oborrit, se mos iknim ose vetëvriteshim. Një ditë, fshehtas u hodha në pus të mbytesha e të shpëtonja njëherë e mirë, por më nxuarë gjysmë të vdekur. Dy shoqet e mia ishin hedhur nga muri i oborrit dhe kishin marrë arratinë, por i zunë dhe i shtruan në dru barbarisht. Pasi e shkretuan Panaritin, grekët filluan të ikin pjesë-pjesë, por të tjerë vinin aty, nuk merrej vesh se ç’bëhej. Ne na morën me vete. Qamë me ngashërimë e thirrëm me gjitha forcën e shpirtit, por s’kishim ç’bënim.
Sa për emrat e shoqeve të mia, që i rrëmbyen grekët, më kujtohen vetëm disa prej tyre: Ime motër Fatimeja (Fatime Sulo Hoxha), Hëna nga lagjja Canellarë, Begzo nga Nakollarët, Trëndafilja nga Rrezhdakët, një Shqipe, Shqipe, nuse e re, që siç tregova më sipër, e hodhën në rripët kur na kapën në afërsi të lumit Osum. Shoqeve të tjera nuk ua mbaj mend emrin, se ishin nga lagje të ndryshme.
Siç më tregonte burri i teto Efigjenit, kur iku kapedan Stratua nga Panariti, bashkë me skllaven që mori, ngarkoi dhe një karvan me plaçka të vyera, armë e shpata të lara në argjend. Kështu bënë dhe shokët e tij; edhe prifti im. Ushtarët na rrinin pas dhe na detyronin të ecnim përpara; kalonim mal më mal e fshat më fshat deri sa sosëm në Greqi. Disa prej nesh i çuan në Kozanë e Janinë, sipas vendit nga ishin padronët tanë. Gjuhë akoma nuk dinim dhe s’e merrnim vesh ku shkonim e ku vinim. Unë kuptoja disa fjalë greqisht vetëm sa për bukë e për ujë, dhe kaq.
***
Kur vajtëm në Greqi, prifti Zaharija nuk më thërriste më Emine, siç e kisha emrin, por Vangjeli. Një ditë më shpuri në një kishë, në rrethinat e Voshtinës dhe më pagëzoi me këtë emër. Kjo kishë ishte pak larg vendit ku banonte prifti me familjen e tij. Ai kishte grua e fëmijë, siç e mora vesh më vonë nga të tjerët, gjë që nuk ma kishte thënë ndonjëherë. Aty në një fshat, afër kishës, ishte një plakë, ku prifti më la të rrija me të. Kjo plakë, me sa kuptova, ishte mikesha e priftit, njeri pa njeri, banonte vetëm si mos më keq; e thërrisnin Mitera, ndonëse emrin e plotë nuk ja mësova kurrë. Unë i shërbeja asaj dhe ajo më jepte vetëm urdhëra, tamam si një shtrigë dhe katile që ta merrte shpirtin çika-çika. Tërë ditën i bëja punët e shtëpisë, i punoja kopshtin dhe i ushqenja e milja lopën. Kurse prifti vinte herë pas here aty, rrinte një-dy netë me mua dhe ikte përsëri në punën e tij. Pas ca kohe, mbeta shtatëzanë.
Dy muaj më torturoi plaka gjer sa e dështova fëmijën, aq sa u sëmura rëndë dhe lëngova dy vjet. Megjithëse plaka e mbajti sekret këtë çështje, fqinjët e morën vesh dhe u hap fjala e mori dhenë që prifti mban për grua të dytë një skllave shqiptare, që nuk është as e fesë tonë. Kështu, një ditë e thirrën priftin, nuk di se ku, ndoshta kryepriftërinjtë, dhe e xhveshën si një njeri që kish shkelur besën e fesë. Këto erdhi e mi tha vetë prifti Zaharia dhe sa nuk qante.
Po atë ditë vajti e u mbyt në një grop me ujë afër një mulliri, ku e gjetën të nesërmen të vdekur. Ngjarja bëri bujë të madhe në tërë krahinën. Plaka ku rrinja unë u tremb shumë dhe më përzuri menjëherë. Kështu ika nga sytë këmbët, fshat më fshat në krahinën e Pogonit, në Voshtinë e Sajavë, si lypsare, ku kërkoja bukë dhe ndonjë strehë të gdhihesha.
***
Një ditë, rastësisht, u takova me një grua të moshuar kallogre, që ishte nga ato anë. Pasi u njohëm, më pyeti me hollësi dhe unë i fola për gjithçka hapur. I erdhi keq dhe më tregoi se shërbente si kallogre në Manastirin e Pepelit, kufi me Shqipërinë. Meqë krijoi besim, më propozoi të vinja me të e të shërbeja si kallogre në atë Manastir. E mbetur rrugëve, pranova menjëherë. Aty më morën në pyetje me ditë të tëra priftërinjtë, të cilëve u rrëfeva për gjithçka më kish ndodhur, edhe për priftin Zaharia. Më regjistruan në kishë me emrin Vangjeli duke më thënë se tani e tutje je e krishtere e do të mbajmë këtu si kallogre.
***
Do pyesni ju po me shoqet e mia ç’ndodhi? Para se të vdiste, prifti Zaharia kish vajtur disa herë në Janinë dhe ishte takuar me shokët e tij, që kishin marrë skllave panaritase. Ai kishte takuar dhe motrën time, Fatimenë, që e kish rrëmbyer një oficer grek dhe, siç më tha prifti, ishte shëndoshë e mirë e më çonte të fala. Kurse shoqet e tjera, shumica kishin ikur në Gjirit (Kretë) dhe në Peloponez, se prej andej ishin andartët dhe ushtarët grek që i kishin rrëmbyer. Kaq kishte mësuar ai për to, por siç mora vesh vetë më vonë, time motër e kish takur edhe një djalë nga Panariti, që kish pësuar fatin tonë, pra rrëmbyer nga grekët. Ky përfundoi në Manastirin ku isha unë, Kurto e quanin, dhe ja si u njoha me të.
Një ditë kisha dalë jashtë e po shikonja disa lopë që kullosnin rreth Manastrit. Paprtiur dëgjova se ai po u bërtiste dhe i shante lopët në shqip. Kuptova që ishte shqiptar, ndaj dola me vrap dhe e takova. Si u njohëm, mësova se ishte nga Panariti im, ku grekët pas rrëmbimit e kishin çuar në Janinë dhe i shërbente një oficeri. Për shkak se unë u takova me ato, tregonte Kurtua, me rrahu sa desh më vdiq oficeri im. Pastaj karafillakët më futën në burg tre muaj edhe më torturuan egërsisht. Kur dola nga burgu, u arratisa nga sytë këmbët dhe erdha këtu në Manastir, ku po punoj për një copë bukë, sa për të mbajtur shpirtin gjallë. Ramë dakord që të arratiseshim të dy, fshehtas. Mirëpo në kohën kur po bëheshim gati të iknim, spiunët na kishin parë që u takuam dhe na zunë e na futën në birucat e Manastirit, veç e veç. Na rrahnë e na torturuan, për vdekje. Prej asaj kohe nuk e pashë më Kurton, se ç’u bë e ku përfundoi. Kurse unë, me gjithë torturat që pësova, nuk tregova që do arratiseshim. Pas kësaj ngjarjeje, njerëzit e Manastirit më merrnin shpirtin në punë e më ruanin që mos të takohesha me njeri të huaj.
***
Një ditë të bukur, aty afër Manastirit takova dy ushtarakë që flisnin shqip. Ishin shqiptarë që ruanin kufirin në ato vise. U them dhe u lutem që të më marrin me vete e të kthehem në Atdhe se jam shqiptare. Lamë dhe ditën e takimit. Kështu ika nga Manastiri, u arratisa dhe bashkë me ushtar Zeman Xhaferrin, nga fshati Zhulat i Gjirokastrës, erdhëm në shtëpinë e tij, në Zhulat, nga fundi i vitit 1928.
Kisha mbërritur në Shqipëri. Ishte gëzimi më i madh i jetës sime. Në shtëpinë e Zemanit njerëzit e familjes më pritën sikur të isha çupa e tyre. Megjithatë, nuk më mbante vendi, doja me doemos të merresha vesh me njerëzit e qeverisë të asaj ane, të pyesja për Panaritin e nëse kishte mbetur njeri gjallë nga fisi im, se babanë edhe nënën e dinja që m’i theri greku. Nga sa u interesova, nuk mora ndonjë përgjigje të saktë, ndaj s’dinja ç’të bënja.
Ditët po kalonin dhe nuk doja t’i bëhesha bela familjes ku vajta. Në këto e sipër, njerëzit e shtëpisë më propozuan të më merrnin nuse për Zemanin. Pas shumë hezitimesh, pranova por me një kusht, që nëse jetonte njeri i afërt nga familja ime në Panarit, do të shkonja medoemos atje; pastaj s’dihej në kthehesha apo jo. Kështu ramë dakord dhe u bë martesa sipas zakonit.
***
Por nuk kaloi shumë kohë dhe për fatin tim, në fshat erdhën disa ustallarë nga Panariti. Sa kishin zënë të ndërtonin një palë shtëpi dhe papritur më erdhi lajmi. Nuk më besohej, se thosha, ç’i solli ata gjer këtu, disa ditë larg nga fshati i tyre! Shkova me të shpejtë dhe i takova. Për çudi, dy prej tyre ishin kushërinjtë e parë të mi, Ilmiu dhe Agua, të cilët ishin pothuaj moshatarë me mua. Megjithëse takoheshim pas 15 vjetëve, e njohëm njëri-tjetrin. U përqafuam me mall e sa nuk ramë në tokë nga gëzimi. Nuk e mblidhnim dot mendjen, na dukej ëndërr. Pasi e morëm veten, më thanë se rronte im vëlla, Satka, dhe ishte shëndoshë e mirë në Panarit. Ai kishte shpëtuar se në atë kohë ndodhej në Berat për të blerë bereqet. Kur mora vesh këtë lajm kaq të gëzuar, më ra të fikët e mezi më përmendën me ujë. U lajmërua urgjentisht im vëlla me telegraf në Panarit dhe pas 4 ditëve e netëve udhëtimi erdhi në Zhulat, me një frymë. Mbetëm një copë herë të përqafuar, deri sa e mblodhëm veten.
***
Pavarësisht se isha martuar aty, jashtë dëshirës sime, më vriste ndërgjegja që do të largohesha, sepse si burri dhe familja e tij më kishin trajtuar shumë mirë, u largova. Një natë, pa u feksur dita, u nisëm bashkë me tim vëlla dhe pas katër-pesë ditë rruge arritëm në Panarit, në vitin 1929.
Kur mbërrita në Panarit, i tërë fshati u dynd për të më parë dhe u habitën që isha gjallë e që u ktheva përsëri. Shumë nga fshatarët më pyesnin për njerëzit e tyre, për ata që mori greku, ç’u bënë e nëse rronte njeri.
Nga bisedat me ta mësova se si, në rrëmujë e sipër, kishin shpëtuar nga thika Kalo Çania, Bajram Bilua e Shabe Kekua. Kishin shpëtuar gjithashtu edhe një grua e një djalë që i kish marrë greku si puna ime. Kurse familjet e krishtere kishin ikur të gjitha për në Korçë e gjetkë. Pyeta dhe për familjen e Efigjenit, por më thanë se ajo dhe burri i saj kishin vdekur. Kurse Stefan Panariti rronte dhe ndodhej në Korçë.
Siç thoshin, ai qenkej betuar para librit të shenjtë në kishë se nuk dinte gjë dhe nuk kishte gisht në pabesinë e grekëve për ato që bënë në Panarit. Unë desha të ballafaqohesha me të, t’i tregonja si u soll karshi meje dhe si bashkëpunoi me priftin grek Zaharia e të tjerë. Po më foli im vëlla, duke më thënë se nuk kemi takat ne, lerna në hallet që na kanë zënë. Ndaj e lash edhe këtë punë.
***
Në Panarit, në vitin 1931, kur isha rreth 33 vjeçe, im vëlla më fejoi dhe më martoi larg, në një fshat të Skraparit, në Krushovë, se aty rreth e rrotull zor të më merrte njeri për grua, pasi e dinin që isha rrëmbyer skllave. U martova, por u harrova andej, linda dhe një varg me fëmijë. M’u mbush shtëpia plot, por dhe fukarallëku na zuri për këmbe e rronim mos më keq. Megjithatë, isha e lumtur, se isha në vendin tim dhe nuk më rëndej as puna e as fëmijët. Pas çlirimit të vendit, në vitin 1957, u shpërngulëm nga Skrapari dhe u vendosëm në Drenovë të Korçës, sektori i minierës, se aty punonin djemtë e mi.
Unë të fola hapur, si një nënë e halleve, dhe besoj se më kupton drejt, biri im. Nuk ia kam thënë njeriu deri më sot kaq lakuriq këto gjëra, siç po t’i them ty, por dhe nuk më kish rrëmuar njeri kaq me këmbëngulje. Ti gjykoje vet ç’duhet thënë e ç’nuk duhet thënë për miletin.