Alfred Uçi: Xhevahir Spahiu, koha kundër tij
Fenomeni krijues Xhevahir Spahiu, të cilin Robert Elsie e ka quajtur “Zë i Mijetesës”
Prof. Alfred Uçi
Krahas urimit për 79 – vjetorin e lindjes së poetit Xhevahir Spahiu, “Orakujt e Tomorrit” boton sot edhe një shkrim të të ndjerit Prof. Alfred Uçi, që në fakt është fjala e tij e mbajtur në mbrëmjen autoriale kushtuar krijimtarisë së Xhevahir Spahiut në Takimin e 10-të të “Kalimerja poetike” në Ulqin.
Zgjodhëm këtë analizë të Profesorit të ndjerë për dy arsye: e para, është një shkrim pak i njohur nga publiku i gjerë, dhe e dyta, se është një shkrim testament, “i pjekur në saç”, shkruar pak kohë para se Profesori i Estetikës së Artit të ndërronte jetë.
***
Zgjedhja për të folur rreth Xhevahir Spahiut është e goditur, sidomos për dy arsye: së pari, se ka tashmë gati 50 vjet që ai i është përkushtuar me shpirt poezisë, – para dhe pas rënies së Murit të Berlinit, – duke krijuar vlera të çmuara jo vetëm nga ne, njëgjuhësit me të, por edhe nga adhurues të poezisë në shumë vende të Evropës dhe përtej, ku poezia e tij është bërë e njohur.
Së dyti, ky përkushtim u rrit, u ushqye, fitoi pjekuri e përsosmëri estetike në kohë të rënda, të serta, sidomos për poezinë, që është qenie e brishtë, por e bukur. Herë i pushuar nga puna për “gabime ideologjike” e herë i privuar nga e drejta e botimit, herë me shtëpi e herë pa shtëpi, herë i përndjekur, por vazhdimisht i pabindur, gjatë peripecive të kësaj jete, ai nuk u thye e ndërkohë nuk la cep të Shqipërisë pa e njohur e pa u kënduar jetës dhe dramave të saj. Dritëhijet e saj frymëzuan pareshtur serinë e librave të tij të mrekullueshëm poetikë.
Në rrugën e jetës e të poezisë ka qenë gjithnjë i nderuar e i respektuar nga i gjithë populli, i pandarë prej tij në gëzimet e hallet e mëdha. Prandaj, ka pasur të drejtë studiuesi i mirënjohur Robert Elsie, që e ka quajtur “zë i mbijetesës”. Ndërsa akademiku e poeti i shquar maqedonas Ante Popovski, duke çmuar poezinë shqipe “si prijëtare në Ballkan”, për Xh. Spahiun shkruan:
“Talenti i tij poetik luksoz e identiteti krijues i pakrahasueshëm, bashkon rreth vetes tematikën me një përsosmëri të vazhdueshme të gjykimit të tij, e cila, padyshim, flet në mënyrë absolute për rrugët e reja të poezisë bashkëkohore botërore e për mesazhe qëndrueshmërie të ndërtesës së tij poetike themeluar sipas traditës shqiptare dhe mitit nacional” (Shkup, 1998).
Nuk ka studiues e kritikë që të mos i ketë kushtuar vëmendje poezisë së Spahiut dhe në analizat e tyre ajo është çmuar lart nga të gjithë. Nuk ka botime antologjike, brenda dhe jashtë vendit, ku poezia e tij të mos zërë vend krahas përfaqësuesve më të shquar. Edhe në Antologjinë e madhe të poezisë ballkanike EMOS botuar në gjithë gjuhët e gadishullit, poezia e Spahiut është e përfshirë denjësisht.
Nga studimet e shumta të poezisë së tij, nxirret natyrshëm konkluzioni se, ashtu siç është folur për “estetikë naimiane”, “fishtjane”, “migjeniane”, pranohet se ka edhe një estetikë të poezisë së Xhevahir Spahiut. Që të njihet e përjetohet kjo estetikë “xhevahiriane” është e nevojshme të hetohet në raportin midis kuptimit të poezisë në përgjithësi dhe vlerave konkrete të poezisë së tij në veçanti.
Poezia është një nga gjinitë më të lashta të letërsisë dhe arteve dhe qysh se u shkëput nga rrëfimet mitike dhe fitoi vetëqenie të pavarur e të vetëmjaftueshme estetike, qysh në Antikitet filloi studimi serioz shkencor i poezisë, që vazhdon edhe në kohën tonë. Poetë nga më të mëdhenjtë të kohës sonë Eliot, Pound, Mandelshtajm, Seferis, Montale, Paz, Brodksi kanë shkruar studime interesante se ç‘është poezia, por asnjëri prej tyre nuk ka pretenduar se ka dhënë një përgjigje shteruese për thelbin dhe kuptimin e saj, duke e lënë të hapur pyetjen: ç‘është poezia?
Për poezinë janë dhënë shumë përcaktime, duke e quajtur “magji”, “mister”, “produkt hyjnor”, “fjalë e shenjtë” etj., vijojnë edhe sot e kësaj dite hulumtimet për të thënë diçka ende të pathënë e të mençur për poezinë, sepse ajo ka një natyrë të ndërlikuar.
Prandaj edhe Platoni kur u pyet “ç‘është e bukura, poezia?”, u përgjigj: “E bukura, poezia është e vështirë!” Kësaj formule do t‘i përmbahemi duke folur edhe për poezinë e Xhevahir Spahiut, për estetikën e poezisë së tij.
Unë e shikoj si çelës që zbërthen kodin e poezisë së Xhevahirit fjalën “Udhë”, fjalë me të cilën ka emërtuar përzgjedhjen e fundit në dy vëllime, duke nxjerrë në pah një cilësi qenësore jo vetëm të krijimtarisë së tij 40-vjeçare, por edhe të poezisë në përgjithësi. UDHA është një kryefjalë e ligjërimit poetik të Xhevahirit, që zbulon përkushtimin e përhershëm drejt përsosmërisë, lëvizjen e pandërprerë e atë dinamizëm të brendshëm që e shtyn këtë poezi në ripërtëritje e rijësi të vazhdueshme, të pandarë nga lëvizja e jetës, e kohës, e shoqërisë dhe natyrës.
Poezia e tij është udhëtim, të cilin nuk e ka ndaluar asnjë pengesë, asnjë vështirësi, asnjë postbllok. Dhe në këtë rrugëtim ripërtëritës ajo ka bartur me vete atë substancë të magjishme, që e quajmë bukuri e që na dhuron atë kënaqësi e lumturi që nuk mund t‘ia dhurojë njeriut asgjë tjetër.
Në poezinë “Bota ku eci” (1977) ai e kthen lëvizjen në kredo poetike: Jam i gjithi lëvizje, jam e nesërme/pikë gjaku e një bote pa fund/tingull i një kënge të tejjetshme/Jam rrahje nga mijëra rrahjet e një zemre/nga mëngjesi në mbrëmje/nga e hëna te e diela/nga janari në dhjetor/eci, eci, eci/pa u lodhur/Eci përmes ecjeve/me kumtin e këngës;ditën bir i diellit/natën bir i hënës.
40 vjet rrugëtimi poetik nuk janë pak, por më e rëndësishme është se ky udhëtim ka ndodhur në dy epoka, shumë të ndryshme në jetën e vendit. Thuhet, me të drejtë, se epokave nuk u shpëton dot as poezia dhe fati i saj, për mirë ose për keq. Këtë nuk mund ta shmangte as Xhevahir Spahiu, as poezia. Por ajo që spikat si në jetën, ashtu edhe në krijimtarinë e tij poetike nuk janë zigzaget, dredhat, pazaret.
As nuk e fshehu, as nuk i mbylli gojën, as nuk e shitbleu poezinë, të vetmen pasuri që pati edhe në Monizëm, edhe në Tranzicion, kur mjaft të tjerë e mashtruan veten dhe zërin e tyre jo vetëm poetik, por edhe moral, edhe politik dhe e këmbyen me kartëmonedha të tregut të lirë. Poeti i qëndroi besnik vetvetes dhe poezisë, sepse të dy vareshin nga një zemër, e cila, siç e ka pohuar vetë, “është e gatshme t‘i japë edhe pikën e fundit të gjakut, zemrës së tharë si eshka të botës”.
Një analist ka thënë se në monizëm artisti mund të mbijetonte ose duke heshtur ose duke u vetëfutur në burg: koha nuk ishte për poezi. Koha ishte e rëndë, sidomos për poetët e talentuar, se sa për mediokër e dështakë ishte e përshtatshme, se shpresonin që “socrealizmi” do t‘ju dhuronte shansin për t‘u bërë qytetarë të nderuar të Parnasit, duke gëzuar ca të pakta privilegje, pa u merakosur për dëmin e madh shoqëror që sillnin vargëzimet e tyre.
Analisti ka thënë, gjithashtu, se në situatën e monizmit, përveç burgut, alternativa tjetër përbënte një moçal amullie, një botë pa jetë intelektuale, letrare, kulturore, shkencore, një morg ku s‘pipëtinte asgjë, ku s‘mund të krijoheshin vepra të bukura artistike.
Sigurisht, koha e “socrealizmit” s‘ka qenë “parajsë”, por as edhe një ferr për të gjithë; ajo ka qenë një botë tejet kontradiktore, ku kish vend për të jetuar e vdekur, për të qarë e për të qeshur, për të prishur e për të ndrequr, për naivë e mashtrues, për trima e frikacakë, për viktima e xhelatë, për të ndershëm e spiunë, për të rinj e pleqtrutharë. Këtë thelb, këto kundërti Spahiu i ka ndryrë në një fjalë: Ferrparajsa!
Gjithnjë tiranët kanë dashur me shtrëngime, detyrime, shpërblime t‘i nxitin poetët të sajojnë vepra konformiste, të sheqerosura, të padëmshme për ta, por, nga ana tjetër, ata kanë kërkuar shpesh edhe të pamundurën, kanë dashur të kenë në shërbim edhe vepra të përsosura. Veç aty ku ngushtohet ose zhduket liria krijuese, pengohet ose bëhet i pamundur krijimi i veprave me vlerë të qëndrueshme estetike, sepse të tilla janë, si rregull, fryte të lirisë krijuese dhe të talenteve të vërtetë. Por, shumë kryevepra të letërsisë botërore janë krijuar edhe në rrethana shoqërore të rënda e tragjike, janë krijuar nga të burgosur e të lirë, në pallate e në kasolle, në paqe e në luftë, të paguar mirë e të papaguar; edhe në kushtet më të disfavorshme gjenden njerëz që e ruajnë dinjitetin njerëzor, shoqëror, krijues dhe gjejnë shtigje e hapësira për të qenë të barabartë me vetveten, për të thënë atë që duan e ashtu siç duan, edhe kur kjo mënyrë të qeni e të menduari ka qenë e ndaluar.
Për Naimin e Migjenin ka qenë e ngushtë hapësira e lirisë krijuese në Perandorinë Osmane e në regjimin monarkist, prandaj, veprat e tyre madhore poetike nuk kanë qenë dhuratë e kohës, por fryt i vullnetit të këtyre poetëve, që krijuan një hapësirë lirie, e habitshme dhe e pabesueshme për atë kohë.
Por, edhe në kohën e rëndë të monizmit, Xhevahiri i ndjeu në kurriz të vet kufizimet e lirisë krijuese dhe e kuptonte se prej tij kërkonin të pamundurën; po ai bëri lojën e tij të ndershme, duke përballuar presionet e dhunën, duke mbrojtur dëshirën për të krijuar atë poezi që i dilte nga zemra, të sinqertë e të bukur. Në atë kohë (1978) ai pat shkruar: Me veshët raso, rason ua grisa/Më lypët këngë, këngët s‘ua dhashë;
Ju prisnit trëndafilë, u hodha hithra/ me thikat e sarkazmave ju rashë! Krijoi ashtu siç ndiente e mendonte vetë, duke dëshmuar talentin e ndërgjegjen e pastër qytetare, duke përballur rreziqe, herë në sulm e herë paksa i tërhequr, ai i krijoi vetes hapësirën e nevojshme për të kënduar ndryshe nga ç‘i kërkohej, për të krijuar veprën e tij madhore poetike, që do të mbetet e përhershme në fondin e artë të poezisë shqipe. Ju kini dëgjuar, se qysh në hapat e parë, poeti djaloshar, me fuqinë e bukurinë e poezisë së tij e trembi tiranin, që e dënoi publikisht, duke e quajtur ithtar të ideve ekzistencialiste të filozofit francez Zhan-Pol Sartrit, kur poezinë me titull “Jetë” e niste me dy vargjet: Jam ai që s‘kam qenë/do të jem ai që nuk jam.
Dua të përmend, së pari, se në këto vargje s‘ka asgjë nga Sartri, filozofinë e të cilit ai nuk e njihte; madje nuk e njihnin as ata censorë që ia sugjeruan E. Hoxhës si “argument” për ta ndëshkuar poetin e ri, se vendi ishte i zhytur në një izolim total. Vargjet e mësipërme ishin të atij poeti që ishte mençuruar nga jeta dhe nga kultura, që jo vetëm e kuptonte, por edhe dëshironte të mos fosilizohej e të mbetej fëmijë apo adoleshent, që i gëzohej përparimit të njeriut, që i njihte ciklet e jetës, të kalimit nga fëmijëria në rini dhe më tej drejt moshës së pjekurisë, që shihte larg drejt përsosjes mjeshtërore edhe të poezisë së tij. Po ide të tilla përparimtare nuk i pëlqenin tiranisë, i mjaftonin ato mesjetare.
Studiuesit e poezisë së Xhevahir Spahiut me të drejtë kanë vënë në dukje një ngarkesë të thellë urtësie filozofike në poezinë e tij, e cila nuk mbetet në performancat e jashtme xixëlluese të dukurive jetësore, por priret drejt thelbit të ekzistencës dhe qenies njerëzore, të ngjizur si materie, si lëndë estetike me shkëlqim të brendshëm poetik: O njeri/kur je symbyllur të kërcënon dhe paqja.
Me plot gojën mund të pohojmë se duke mos qenë filozofi ekzistencialiste, poeti krijon poezi ekzistenciale, që do të thotë se në qendër të optikës së tij letrare vendos Njeriun me gjithë dimensionet e jetës dhe të ekzistencës së tij, me të bukurën e të madhërishmen, me tragjiken e komiken me groteskun dhe heroiken, intimen e socialen.
Poeti nuk u përkul dhe nuk u tut para egërsisë, duke i dhënë poezisë së tij frymën e mosnënshtrimit e të trimërisë. Ai nuk heshti por iu përgjigj armiqve të poezisë me një këngë rebelimi të quajtur Poezia: Zogj, keni një armik për vdekje/Do t‘ju shkulë pendët e t‘ju thyejë krahët/Do t‘ju kthejë në gurë të palëvizshëm e pa zë…Zogj, keni një armik për vdekje/Ju për të, të pakapshëm?Ai u turret poetëve/Armiku juaj është armiku ynë, e do pa krahë poezinë:hapësirë e saj? Ja, sa një kthinë!…/Para se ai të na nxjerrë sytë/ata sy që shohin lart edhe larg,nxirrjani sytë me sqepat tuaj!(1973)
Këngë rebelimi kjo, e sojit të këngës së Bilbilenjve shqiptarë. Kjo poezi, cikli “Migjeni flet” etj., detyruan censorët të urdhëronin mbledhjen me shpejtësi të librit të porsabotuar “Zgjimi i thellësive”, heqjen nga qarkullimi dhe dërgimin e tij në fabrikat e letrës për t‘u bërë karton. Lexoni edhe poezi të tjera, njëra më e bukur e më e fortë se tjetra dhe do t‘i jepni të drejtë prof. Ali Aliut, njohës i thellë i poezisë e veçmas i veprës poetike të Spahiut, kur shkruan: “Jetëgjatësia e poezisë së tij është një shtatore, që dëshmon pamundësinë e mposhtjes së poezisë nga cilado kohë, shembull i gjallë për forcën përballëse të poezisë kundruall tallazeve të jetës dhe pushteteve kalimtare”.
Fryma e shqetësimit të përhershëm ndaj padrejtësisë, fryma rebeluese, që shfaqet herë hapur, rrezikshëm, herë e përvjedhur dukshëm ose me fjalë-heshtjeje dëshmojnë se poeti e ka pasur të vetëlindur ndjenjën e kundërshtimit të dhunës, prandaj e ka nxitur të këndojë me frymëzim e patos si në Monizëm, ashtu edhe në Tranzicion. Ai i qëndroi besnik idealit të tij të bukurisë e mirësisë, të mospajtimit me ligësitë e amoralitetin, me egoizmin, shpirtin prej skllavi dhe pangopësinë e fitimit e të pushtetit: Kur mbërritëm në beteja kish mbaruar/trofeja thela-thela ishte ndarë/Ç‘të bënim? Zumë të numëronim të vrarët.
Poeti i përjeton idhshëm zhgënjimin e ëndrrave dhe prandaj tek rritet e fuqizohet në poezinë e lirikut të shquar fryma kritike e satirës, e ironisë therëse kundër makutërisë dhe korrupsionit, plagë e maisur që rëndon mbi dheun e jetën, mbuluar nga zezona, varrishte, terri e varfëria. Parlamenti: Atje brenda/pas mureve të trasha/pas perdeve të rënda/atje brenda, thonë natën varrosnin, thonë ditën e përsosnin/sa shpresa, sa ëndrra, atje brenda/Atje brenda? Një mëngjes u gdhinë të tmerruar, panë se vetveten e kishin harruar dhe nisën vetveten nga gjumi/ta zgjonin/ta miklonin, /të kërkonin: kush vila, kush plazhe, kush paga të larta/kush blloqe të reja/avionë, parajsa; duart e këmbët si në ethe i shtrinin.Përjashta të uriturit ulërinin.
Thuhet se krijimtaria poetike është një aventurë dhe e rrezikshme pa fund. Po pse aventurë? Sepse që të jetë e shkëlqyer, që të mbijetojë duhet të jetë një kërkim i përhershëm drejt së panjohurës, sepse po nuk qe fjalë e re, ndjenjë e mendim i ri, i pathënë më parë, domethënë po s‘qe origjinale, ajo nuk mbijeton si vlerë estetike e përjetshme. Dhe në këtë aventurë ka risk; dikush e përballon e dikush tjetër s‘arrin, ngadhënjejnë ca të paktë të talentuar. Xhevahir Spahiu e ka përballuar më së miri riskun e kësaj aventure, duke krijuar origjinalitetin e vet, stilin që e dallon nga të tjerët.
Kjo nuk do të thotë se ai është ndodhur e ka qëndruar jashtë trashëgimisë më të mirë të poezisë shqipe; brenda saj është ushqyer e rritur. Por origjinaliteti, vetjakësia si vlerë themelore estetike, jo vetëm në poezi, por në të gjitha artet, i shëmbëllen “valës së shtatë” të ujërave të detit, që ngrihet mbi valët e tjera. Vala e shtatë e poezisë është si një lloj cunami që ka një forcë të pamposhtur imponimi, të papritur, befasuese, siç ka qenë Poezia e De Radës, e Naimit, e Migjenit e të tjerëve gjeni-donkishotër që zbulojnë rrugë të reja të poezisë. Këtë kuptim duam t‘i japim edhe origjinalitetit të poezisë së Xhevahir Spahiut.
Ja si shprehet poeti Agron Tufa për krijimtarinë e këtij poeti: “Është një nga personalitetet më autentike në poezinë tonë. Ka një poezi krejtësisht të dallueshme, duke krijuar individualitet. Është një shkollë më vete, me një rrezatim edhe në brezat e poetëve më të rinj se ai”.
Ndodh shpesh që disa kritikë eruditë, kur duan ta kuptojnë e të karakterizojnë tiparet e “valës së shtatë” të detit të poezisë, u kthehen teksteve shkollore, rregullave të prozodisë, stilistikës tradicionale, disa modeleve të pandryshueshme, të cilat i bëjnë si kriter absolut vlerësimi të poezisë konkrete, të gjallë, individuale të një poeti. Veç ata shohin vetëm një vazhdimësi të pandërprerë, por harrojnë përveçimet diskrete, shkëputjet, fuqinë e cunameve poetikë, që përmbysin rregullat e vjetruara të poezisë, skemat e figurat e stërmbllaçitura si çamçakëz nga imitues të traditave.
Në këtë pohim fshihet një mendim metafizik, që synon t‘u mbyllë portat prozodisë e stilistikës, që s‘përputhen dhe s‘i përfillin jo vetëm talentet e rinj, por as rrjedhat e jetës, që tejkalojnë traditat dhe i përshtaten natyrës së hapur të Poezisë. Po të doni quajini qoftë edhe “klasike” ato modele, forma e ide “të sheqerosura” të socrealizmit që nuk sillnin as socializëm, as realizëm të vërtetë, në një shoqëri që ngrinte shumë tabu ndaj jetës e kërkesave normale të saj, me vija e kufij, kudo e në çdo rast që ndalonin lirinë krijuese, poezinë, prandaj Spahiu përmbyste me poezinë e tij sa të drejtpërdrejtë aq edhe metaforike jo vetëm shtyllat formale e ideore të “socrealizmit”, por edhe të izolimit në përgjithësi, kur bënte sfidë: Vija të bardha majtas/vija të bardha djathtas/vija të bardha para/vija të bardha mbrapa/vija të bardha, vija të bardha,vija të bardha, ma nxitë jetën.
Poezia e Xhevahirit s‘ka qenë përmbysje e rregullave dhe modeleve “klasike”. Poezi e estetikës së hapur ajo nuk bëhej duke përçmuar përvojën e poezisë së mëparshme shqipe, modelet e prozodisë e stilistikës klasike, madje në krijimtarinë e tij të gjerë gjen shembuj të shkëlqyer krijimesh poetike sipas këtyre përvojave klasike: “Dimër në Skrapar”, “Fati korb”, “Në pyje vjeshta ndezi zjarre”, “Ferrparajsa”, “Këngë e dalldisur” etj.
A mund të dalë ndonjë kritik, njohës i mirë i traditave klasike, që mund t‘i gjejë në këto poezi poetit shkelje, mosrespektim, të “vijave të ndaluara”, të ndonjë rregulli, rime, metri, theksi, ndonëse në këto poezi nuk ka vetëm rregullsi klasike, por ka ide të reja estetike. Me varg klasik është shkruar “Heshtje s‘ka‘, por qysh në titull bart ide poetike të ndaluara për ato kohë. Prej vargut klasik kalohet te vargu i lirë krejt natyrshëm, sipas ritmit të gjendjes shpirtërore e psikologjike: Unë po iki, i thashë/dhe ty po të lë kujtimin/Gazavaj,tha ajo, gazavaj/Unë po iki, i thashë, dhe ty po të lë universin/ Fare pak, tha ajo, fare pak.
E njëjta gjë mund të pohohet edhe kur vëmë re se sa fort përdor poeti vargun e lirë, aspak për t‘u shndërruar në adept “përvojash moderniste”. Ndoshta edhe vetë ai kurrë nuk e ka ditur e nuk ka dhënë shpjegime ç‘e ka shtyrë të parapëlqente, t‘i kapërcente “vijat e ndaluara” të kritikës që qëndron në skajin tjetër, ndoshta ngaqë s‘i qaseshin talentit të tij, ndërgjegjes së tij estetike zbukurime false, “buzëkuq” performancash formale; ndoshta ngaqë intuita e ruante mos tjetërsohej ndryshe nga ç‘ishte e ç‘i pëlqente sinqerisht.
Mendoj se ky parapëlqim e ndihmonte të shmangte një lloj autocensure, të ndjenjave e mendimeve vetjake, për ta ruajtur zërin e tij poetik të çiltër, origjinal, të mirëfilltë, safi poezi, të vërtetë dhe të bukur. Dhe brenda të tilla paradigmash poezia e Xhevahirit është e hapur, ndërtohet përmes lirisë krijuese; atë e bën moderne jo ndonjë imitim bishtash të shijeve snobe, por këndvështrimi autentik, ndjeshmëria, lidhja e gjallë me jetën, me fatet e vendit të tij.
Dhe dua, tash në fund, t‘u kujtoj një varg poezish të mrekullueshme të tij në varg të lirë si “Jetë”, “Skenë e papëlqyer, “Përvëlimi i fjalës së pathënë”, “Kur nisej në shërbim”, “Të fala detit”, “Miço”, “Fjala”, “Borxhet e mia”, “Mure”, “Këputa një gjethe dafine” etj. Dhe le të dalë njeri e të na thotë se s‘janë klasike e ç‘gjë u mungon nga përsosmëria moderne?
Në to gjeni vetë, përkushtimin e tij të palëkundur ndaj lirisë në vargje të lira, të çpranguara, të ndjera, të vërteta e të bukura. Poezia e madhe, magjike, e pavdekshme është e paparashikueshme, befasuese, vjen krejt papritur, veçmas kur ndjehet mungesa e saj.