“Drejt Tomorricës në Shqipëri” / Nga ditari i një ushtari francez më 1917
Luan RAMA
Rastësisht këto ditë zbulova disa ditarë të vjetër të ushtarëve francezë, të mbajtura në rrugët dhe gërxhet e shkrumbuara të Shqipërisë në frontin shqiptar gjatë Luftës së Parë Botërore.
Janë letra, shënime, ditarë që mbajnë ende erën e luftës, imazhe që janë fiksuar dhe që tashmë i përkasin një kohe tjetër. Në një distancë gati shekullore, ditarët e këtyre ushtarëve na sjellin Shqipërinë e kthyer në një fushë beteje nga Fuqitë e Mëdha, Shqipërinë e tragjedisë dhe të kaosit, Shqipërinë e shpërbërë e të handakosur, Shqipërinë që klithte për paqen dhe lirinë e saj, Shqipërinë që luftonte për të drejtën. Këto shënime të hedhura aty-këtu në kohën e bombave dhe çmendurisë së madhe, na sjellin atë që të parët tanë nuk mundën as ta tregojnë dhe as ta shkruajnë siç duhet për t’ia lënë historisë, pasi njeriu ka nevojë gjithnjë për historinë, në mënyrë që kujtesa historike t’i shërbejnë humanizmit të brezave që vijnë…
Kam shkëputur nga këto shënime përshkrimin nga Jean-Louis Beaufils të një ngjarjeje në Tomorricë të Skraparit.
Në gusht të vitit 1917, ushtari francez Jean-Louis Beaufils është në radhët e «Ushtrisë së Orientit». Ai është mjek dhe detyra e parë e tij janë të plagosurit. Siç shënon ai në ditarin e tij të titulluar «Në rrugë drejt Orientit» (En route vers Orient), në njëshkolonë ata marshojnë drejt thepisjeve të maleve. “Gjatë natës vihemi në marshim dhe ndalojmë veçse në agim. Shpesh na ndodh të ecim njëri pas tjetrit pas shkëmbinjve të maleve për t’i lënë rrugë karvanit të mushkave të ngarkuara. Ah, këto udhë! Në jetën time do të mbeten gjithnjë me ndjesinë e një kalvari të udhës së Kryqit…Ku po shkojmë në këtë zonë kaq kaotike? Vështirë të thuash”.
Ditari i Jean-Louis Beaufils është mjaft i hollësishëm. Çdo ditë ai përshkruan aventurat e luftës dhe gjithçka ndodh rreth tij. Në një faqe të re, dora e Jean-Louis Beaufils ka shkruar: «Drejt Tomorricës në Shqipëri». Është shtator i vitit 1918. “4 shtator. Pesë apo gjashtë ushtarë që mungonin, të shoqëruar me eskortë erdhën më së fundi dhe u bashkuan me ne. Janë të pa armatosur dhe do të ndëshkohen nga Këshilli i Luftës.
Natën e kaluar ata ndenjën në kafenetë e Korçës. Shumica prej tyre janë mësuar me masat ndëshkimore….U nisëm drejt malit. S’ka më rrugë. Ecim njëshkolonë në një shteg disi të hapur. Anash ka thepisje, por mushkat tona dinë të ecin. Sa më thellë shkojmë, aq më shumë rruga është e mbushur me skelete të kuajve të kuq apo mushkave që janë shembur aty nga lodhja. Të tjerë kanë mbetur në majat e shkëmbinjve në fund të thepisjeve, duke marrë me vete dhe ngarkesën e tyre që ende ka mbetur e përgjakur. Skeletet e tyre janë kafshuar dhe kanë qenë preh e ujqërve korbave dhe skifterëve. Janë viktimat e errëta e të pafjalta të luftimeve të muajve të fundit”.
Duke shkuar në një fshat, dikush u bën shenjë t’i afrohen shtëpisë. Ai afrohet dhe depërton në një dhomë të errët, ku pranë një feneri dallon një grua të shtrirë. “Ajo ishte e zbehtë dhe sytë i shkëlqenin nga ethet, – shkruan ai. – Mendova se ishte një e sëmurë nga paludizmi, por vështrimi im pikasi dorën e saj të lidhur me zhele të pista. Pranë saj qëndronte një vajzë e re, e motra apo një shoqe e saj. Me njëmijë përkujdesje i hoqa ato lecka të tmerrshme dhe një plagë e llahtarshme mu shfaq përpara, një plumb i a kishte shkërmoqur kyçin e dorës. Qelbi dhe pisllëku i a kishte ënjtur plagën. E pastrova dhe i a lidha përsëri me kujdes. Nuk ka ilaç tjetër. Duhet prerë! Dhe kjo nëse ka ende kohë. I dhashë kurajë dhe e lashë të kuptonte se do të lajmëroja që ta transportonin në ambulancën e të plagosurve tanë.
Sytë e saj mirënjohës më thoshin se ndjehej e kënaqur që më së fundi po ndihmohej. Unë po kaloja portën, kur vajza e re që rrinte anash filloi të bisedonte me burrin, duke më bërë shenjë që të qëndroja pak. Pas këtij dialogu që nuk e kuptoja, përmes mimikës, burri më dha të kuptoja se gruaja e tij kishte dhe një plagë tjetër në kofshë. Pa ndërhyrjen e asaj vajze, ai s’do të fliste dhe gruaja vetë nuk do guxonte të më tregonte pa lejen e burrit të saj. Plaga në kofshë dukej pak më e lehtë, por i vinte një erë gangrene. Pasi e dezinfektova dhe i lidha plagën, e pyeta se si ishte plagosur.
Ajo ishte plagosur nga francezët që ndiqnin armikun. Plumbi i kishte depërtuar kyçin e dorës, i cili kishte hyrë pastaj në kofshë. I thashë të shoqit se duhej të qëndronin larg betejës dhe të fshiheshin në pyll. Por si përgjigje, ai ngriti duart e tij drejt qiellit. E plagosura bëri shenjë dhe shoqja e saj solli një shportë plot me fruta.
U thashë ta mbanin për vete dhe me zemrën e dhimbur nga mjerimi i tyre u nisa. Kur mbërrita, telefonova menjëherë, duke kërkuar që për hir të humanizmit, atë grua ta transportonin, madje që këtë natë». «10 shtator 1918. Urdhri për të shkuar dhe marrë shqiptaren erdhi në mëngjes. Nisemi menjëherë. Sapo pa vigun, burri i saj doli përpara të na pengonte. Nuk donte që ta merrnim nga fshati. Dilte përpara si për ta mbrojtur atë. E shkreta grua, i fliste dhe i lutej që ta linte që të shpëtonte. Ai na shihte me sy të shqetësuar dhe lutës. S’mund të hezitonim më. Me shumë kujdes, gruan e vendosëm në vig. I bëra shenjë burrit të saj që të na ndiqte. Ai u fut brenda për pak çaste dhe doli pastaj me ca paketa në duar dhe me një djalë të vogël. Ulur në gjunjë pranë vigut, shoqja e të sëmurës qante dhe i linte lamtumirën. Ushtarët përreth u prekën të gjithë. Ato nuk u puthën. Me sa dukej nuk e kishin zakon, por duart i mbanin grusht edhe pse në atë dhimbje thoshin fjalë të ëmbla miqësie.
Nisemi duke marrë me vete atë trup që dergjej dhe që ndiqej kokulur nga një burrë dhe fëmija i tij. Nga pragu i asaj shtëpie të braktisur, plot dhimbje, shoqja e saj i bënte shenjën e lamtumirës. Lumturisht e pashë vetëm unë…Mëshirë për viktimat e pafajshme që lufta po i gjymton !…Na duhen dhe tre orë të mundimshme për të arritur në shtab. Çdo pushim, ne i japim të plagosurës kurajë e po kështu dhe njerëzve të saj. Por ajo ka po aq kurajë sa dhe të plagosurit tanë.
Kur majori e pa dhe ndjeu erën e plagës, menjëherë bëri një shkresë për ta evakuuar. E vendosëm në një vig tjetër dhe mbi mushkë, pas 5-6 orësh ajo do të mbërrinte në ambulancën ushtarake. Në çdo shkundje ajo tregohej një martire e vërtetë. Pastaj i dhashë një eliksir, një ilaç qetësues. Më tha lamtumirë, duke afruar dorën time tek buzët e saj. Me vigun në shpinë, ne u kthyem pastaj në llogoret tona me mendime të trishta»…
Më 29 shtator, ai është ende në Korçë. Shpejt duhet të shkojnë në ndjekje të bullgarëve. Dhe urdhri vjen: duhet të marshojnë drejt Elbasanit.
Jean-Louis Beaufils, do të vazhdojë tregimet e tij të luftës drejt një itinerari tjetër, frontit të luftës në Odesë. Rruga do të jetë e gjatë. Por lumturisht, ai do të kthehej i gjallë nga kalvari i asaj lufte mizore. I gjallë do të kthehej edhe ushtari i regjimentit 210 të Këmbësorisë, Charles Nicolas, i cili në fund të ditarit të tij ka shkruar: ”Nuk duroj dot më. Nuk mund të duroj! Dua të shikoj Antuanetën time dhe njerëzit e mi. Është e turpshme të kalosh katër vjet luftë. Kur do të përfundojë kjo luftë? Kur vallë xhelatët e vërtetë do i japin fund kasaphanës së tyre?…Po i lë shënimet e mia, sepse kjo fletore s’mund të mbajë gjithë ato që kam në mendjen time…”