“Istori e vendit tënë: haziné floriri mbuluar nën gërmadha” (Pjesa e katërt)
Vështrim historik i Shqipërisë së 120 vjetëve më parë në “Kalendrin Kombiar” të botuesit Kristo Luarasit
Në numrin e pardjeshëmdjeshëm u botua ajo pjesë që bënte fjalë për gjeografinë e Shqipërisë të mbi 100 viteve më parë, ndërsa në numrin e sotëm po botojmë vazhdimin e këtij rrëfimi, që bën fjalë për historinë e Shqipërisë, veçanërisht historinë e lashtë.
Me një stil të njohur elegant të shkruari, me një gjuhë të thjeshtë dhe të bukur shqipe, pa përdorur asnjë fjalë të huaj (sidomos turke), mjeshtëri i rrëfimit, Mit’hat Frashëri jep etapat dhe periudhat më të rëndësishme historike që ka kaluar vendi ynë, duke u ndalur sidomos te ajo e gjenezës, prejardhjes së shqiptarëve nga Pellazgët dhe më vonë nga Yllirenjtë, tezë që po i mëshohet shumë sot dhe që, falë fakteve dhe provave të reja, mund të sjellë përmbysje dhe një revolucion të vërtetë jo vetëm në historinë shqiptare, por edhe atë botërore.
Istorin’ e Shqipërisë e dimë vetëm nga të shkruarat e të huajvet: Të Grekërve të vjetër në Romanëvet etj; se nonjë shqiptar gjer më sot s’ka dhënë të shkruanjë ngjarjet që ka parë me sy apo që ka dëgjuarë.
Nga të thënat e të vjetërve, kuptohet që shqiptarëve u thoshin Pellazgë.
Në kohë të Hrodotit dhe të Strabonit (njëri 400 vjet para Krishtit i dyjti në kohë të Krishtit), nga mënga e Nartës e nga Volosi e lartë, s’kishte Grekër dhe njerëzit e këtyre vendeve quheshin Pellazgë, të cilët ndaheshin në trish: në Ilirinj, ata që ishin në Dalmaci e lartë, Thrasë, afër Detit të Zi dhe Frygas ata që ishin në perëndim të Azisë së Vogël. Pas të thënët të vjetërve të tërë ata njers ishin një racë se kishin një gjuhë, një palë zakone etj.
Pra shqiptarët njëzet shekllë më parë kishin mbushur tërë sinisinë e Ballkanevet, veç Greqisë dhe perëndimin e Azisë së Vogël, dmth, rreth Troadhës që ish qytet i Pellazgëvet.
Pëllazgët kur e nga ç’vend kanë ardhurë në lindje t’ Evropësë? Si dhe gjithë kombet evropiane, Qelterit, Zermenët, Llatinët, Sllavët etj., Pellazgët kanë ardhurë nga anët e Hindit dhe janë më të parët që erdhën në Evropë. Pandehet se ka më tepër se 6 000 vjetqë kemi ardhur në Evropë. Pandehet se Pellazgët kur erdhë në Evropë mbuluan dhe Greqinë e verin e Italisë. Më pastaj kur erdhë Elinët në Greqi Pellazgët u hoqnë mbi mëngët të Nartës dhe kurdoherë Grekët s’ksnë patur këtë kufi. Ata t’Italisë si erdhë Latinët u mblodhë në vendin që i thonë sot Toskanë (kjo fjalë ka të bëjë me Toskë).
Si kuptohet nga të shkruarat e të vjetërve, Pellazgët rronin me mbretëria të vogla a më mirë me pleqësi.
Treqind vjet para Krishtit, Filipi, mbreti i Maqedonisë (që kishte kryeqytet Pelën afër Jeniksesë që është sot) zu të madhojë mbretërinë e tij dhe bëri luftë me Greqinë e e mori. I biri, Aleksandri i madh, me një grup ushtarë fitoi të tërë sinisin’ e Ballkanevet dëboi dhe Goloanjtë na Iliria, ku kishin ardhur më 640 para Krishtit dhe u hodh në Asi, mundi Persët, vate gjer në Hind; mor dhe Egjyptën dhe bëri një mbretëri fort të madhe, të cilën pas vdekjes së tij e ndanë të parët e ushtrisë, të cilët ishin si dhe vetë ai, Pellazgë: Ptolemenjtë në Egjyptë, Selefqinjtë në Azit etj.
Dyqint’ e tetëdhjetë vjet para Krishtit Piroja, mbret i Epirit (Janinës), me ca Shqiptarë kapton Adriatiknë e u bje Romanëve, të cilët i mund dy herë, pastaj hidhet në Siqeli ku prapë është mundës. Në këto luftra i ishte paksuar fort shumë ushtria dhe në të kthyer, në luftën e Bene ventos Romanët e mundnë. Kur erdh’ në Shqipëri iu derdh Greqisë; vdiq në qytet të Argos (në Peleponez) nga një gur që i hodhi mi kokë një plakë, nga streha më 272 para Krishtit. Në kohën e Piros Epiri ishte shumë i qytetëruar dhe i lulzuarë.
Në Iliri Agroni madhoj mbretërinë gjer në Epir, por pas vdekjes së tij, e shoqja Zuta bëri luftë me Romanët dhe u munt; Romanët morë jugnë e Ilirisë dhe këto vende zunë të paguajnë një pagesë. Këta Ilirinj u ngrinë shumë herë dhe për pak kohë i dëbonin Romanët.
Filipi i Tretë, mbret i Maqedonisë kish zënë e madhohesh dhe mori Greqinë; më anë tjatë i ndihu edhe Anibalit që ish në luftëra me Romanët të cilët mi këtë dërguan kryeushtarë Flaminon në Shqipëri; me një luftë të madhe që u bë buzë Vjosës, afër tek është Tepelena sot, Filipi u munt, më 197. I biri i Filipit Perseja bëri fjalë me Genc të ngrihen kundër Romnëvet. Më 168 Romanët dërguan Pol Emile në Maqedoni kundër Persesë. Mbreti shqiptar të parë herë nga shumë luftëra, i theu shumë Romanët, po më në fund u munt dhe Pol Emili prishi 70 qytete në Epir dhe në Maqedoni si dhe njëqind e pesëdhjetë mijë shpirt i shpuri në Itali. Në këtë kohë erdhë vllehtë në Shqipëri nga Italia.
M’anë tjatër Gencoja si s’mori ndihmë nga Perseja, në një luftë me Aniçiunë u munt (168). Qencoja kishte kryeqytet Shkodrën.
Mos pandehet se me të mundur Perseja dhe Gecoja, Romanët e shkelë Shqipërinë. Jo; Romanët që kishin mundur tërë botën, Shqipërinë nuk e shkelë dot lehtë, veçse Perseja u munt pas shumë luftëra e si mundi disa herë armiqtë, po me gjithë këta Romanët vetëm qytetet anë detit muarën dot; vendi brenda kish lirinë dhe parësin’ e saj e s’e njih fare të huajnë.
Më 395 pas Krishtit, kur u nda Mbretëria e Romës më dysh, Shqipëria i ra Lindjes d.m.th mbretërisë që rrij në Bizant (Konstandinopojë). Në shëkull të pestë, Gotërit (racë Zerman) erdhë nga veriu si një breshërimë në urdhërit të Alarikut e zënë mi Iliri e mi Epirt; po ca më pastaj, më 535 Justiniani, mbret i Bizantit, i dëboi nga sinisi e Ballkanevet.
Thamë se në kohë të Krishtit Shqiptarët përhapeshin në tërë sinisinë e Ballkanevet gjer në Tune. Në shekllët të shtatë, një racë mongoli e quajtur Avar, kaptoi Tunën dhe iu hodh Ilirisë. Më 640, mbreti i Bizantit, Irakliu u dha leje Sërbëve të vinë këtej Tunës e të qëndrojnë kundër Avarëvet. Po Sërbët pastaj zunë të luftojnë kundër Bizantinjve dhe sa vinin e madhoheshin, kaq sa në kohë të Dushanit më 1350 kishin marrë të tëra vendet dhe Greqinë. Shqiptarët duke ardhur Gotët, Avarët dhe Sërbët, përzjeheshin me këta kombe a hiqeshin në malet e Shqipërisë, atje ku janë edhe sot, kështu sa vinte e zvogëlohesh vendi. Kur mbulonin tërë sinisin’ e Ballkanevet, Shqiptarët ishin të përhapur fort të rrallë në këto vende.
Në shekllet të nëntë erdhë Bullgarët, racë mongoli që ka mësuar gjuhën e Sllavëvet. Bullgarët zunë Bullgarinë, Thraqinë, dhe Lindjene Maqedonisë. Bullgarët zgjeruan mbretërinë e tyre dhe muarë pothuaj tërë Shqipërinë, dhe kryeqytet kishin Ohrinë, po për pak kohë se në shekllët të njëmbëdhjetë mbretëria e tyre u zvogëlua shumë dhe u shua.
Më 1060 Robert Giskardi, duk norman u hodh nga Italia në Shqipëri, mori Butrinton, Durrësin dhe vate gjer në Ohri, po s’ndenji gjëkundi. Pas Robertit, i biri i tij Boemondi shkoi si breshër mbi Butrinton, Vlorën dhe Janinën, po edhe ky s’qëndroi fare gjëkunt.
Gotë, Avarë, Serbë, Bullgarë dhe Normanë shkonin si breshër në Shqipëri, po ndonjërit Shqiptari si unji kokën. Dhe sado që kemi patur fajin e turpshëm që jemi gjithën të ndarë mes tënë, kemi bërë shumë luftëra të gjakta me armiqtë, dhe në funt kur jemi mundur zgjedhë nuk na kanë vënë dot kurrë. Veç në disa qytete, në Shqipëritë, Shqiptari ka mbretëruar. Kjo shkoi derisa e ardhë Tyrqit nga Azia në Evropë. Tyrqit si lum i buçitur, kudo që shkonin ishin mundës, veç Shqiptarët u kanë qëndruar trimërisht kundër, si një shkëmb kundre valës.
Më 1420 Sulltan Murati i dyjtë bëri shumë luftëra në Greqit, Shqipërit e në Sërbit. Në Shqipëritë në mes të mbretërve të vegjël që mundi, gjeti edhe Gjon Kastriotin, mbret i Krojës, të cilit i mori të tre djemtë penk në 1423: në mes të këtyre djemve ishte Gorg Kastrioti, trimi që nën emrin Skënderbeg do të çuditte të tërë botën me trimërinë dhe vleftën e tij.
Skëndërbeu ka lindur në Krojë më 1404, si thonë ca, dhe 1414, pas të thënës të disa histori shkronjësvet; pra kur e mori Murati penk ishte 9 a 19 vjeç. Murati e dojte shumë se ishte trim dhe e quajti Skëndër (Aleksandr) që t’i ngjajë Aleksandrit të madh.
Pas vdekjes të t’et, Skënderi më 1443 iku tinazi nga Murati (i cili doj të mer Shqipërinë, pas këtë i kish helmuar dhe vëllezërit e Skëndërit), dhe zuri Krojën. Q’atë çast thirri gjithë mbretërit e vegjël të Shqipërisë, dhe u lidhnë të tërë, mbase për të parën herë që kur është Shqipëria, për të qëndruar kundër Tyrqet. Skënderbeu luftoi tridhjetë e tre vjet me Tyrqit dhe në 40 luftëra që bëri ish gjithnjë mundës, sado që veç pallës, kishte me vete 15 000 njerëz, e Tyrqit vinin me 200 000. Murati vate edhe një herë vetë në Shqipëri me një ushtri të madhe, po u munt. Ë pastaj si vdiq Murati vate Mehmeti i dyjtë, ay që mori Stambollë, dy herë kundër Skënderbeut dhe të dy herët u munt në luftëra të gjakta. Nuk numërojmë kryeushtarët Ballaban, Ali, Firuz, Sinan, Josuf, Hysen që vanë në Shqipëri e u muntnë.
Skënderbegut Papa Evienio i katërt kish ndërmend t’i dërgonte ndihmës, po si vdiq papa njeri s’i vate ndonjë ndihmës, pra Shqipëria sado që luftonte vetëm kundër Tyrqvet, asnjë herë s’u munt. Dhe kjo tregon fort bukur që, kur ka bashkim, ç’është i zoti të bëjë vendi ynë!
Skënderbegu vdiq mq 1467 në Lesh! Pas Skënderbegut s’e mbajtën bashkimin në mes tyre dhe ca nga ca Tyrqit muarë të tërë Shqipërinë. Tyrqit s’e shkelë vendin tënë, dhe Pashët ishin vendës e bëheshin bir për atë. Megjithëkëtë shqiptarët u përndërkryenë shumë herë kundër Tyrqvet: Mahmut Pasha në Shkodrtë më 1796; Ali Pasha në Janinë që u vra më 1822, më pastaj Zyliftar Poda, Hodo Aliu, Gjoleka etj. kundër Tanzimaatit, që dojë të bëjë sulltan Mahmuti dhe tani afër lig’ e Prizerendit më 1879, e cila ligë zuri të qeverisnjë edhe vendin vetë; kjo ligë ishte bërë për të ndrequr kundër dhënies vent nga Shqipëria fqinjëve, e për të kërkuar otonomin’ e Shqipërisë; ushtri e kësaj lige luftoi e edhe me Dervish Pashën që kish ardhur për t’i dhënë me pahir Ylqinë Malit të Zi. Këtë ndërkryerje nuk e goditnë se s’ish bashkimi në mest.
Pas Tanzimatit guverna e shkeli fare Toskërinë dhe fushat e Gegërisë po gegëria mbeti fare e pa shkelur.
Gërmadha
Në Shqipëri e më tepër në anët të jugës ka një tok gërmadha qytetesh, të mbetura nga kohërat e para.
Pa thënë për qytetet të themi për emrat e vendevet pas të parëve: Grekërit Janinës gjer në Vjosë i thoshin Epir. Epiri ndahesh me disa copë: 1, Molosi, afër Janinës; 2, Kassope, afër Sulit dhe Prevezës (Çamëri); 3, Thesproti, anës së detit që është kundre Korfuzit; 4, Kaoni, Qimares; Amanti rreth Vlorës.
Kryeqytet i Molosisë, në kohë të Piros e më pasdaja, ka qenë Pasaroja, që kujtohet se ka qenë te gërmadhat e mëdha nja katër orë në perëndim-jugët të Janinës, afër një fshati që i Thonë Dhramëzi. Në këto gërmadha gjendet edhe sot një thjatro fort e madhe dhe e ruajtur shumë bukurë; një fortesë, një sërë mure të tërë të Pellazgëvet, d.m.th. të bërë me gurë të mëdhenj dhe pa gëlqere në mest. Pasaron e rrëzoi Pol Emili.
Nja pesë orë në perëndim të Janinës afër fshatit Paliur gjenden gërmadhat e qytetit, rrëzuar prej Pol Emilit, Orior mi Thiamen (Kalama).
E thamë më lartë që gërmadhat e Oraklit të Dodonës duken afër Barkmadhit. Afër Prevezës duken gërmadhat e Nikopojës. Nikopojën e bëri Avgusti mbreti i Romës për të mbajtur mend që mundi Antoanë, 31 vjet para Krishtit. Nikopojëne rrëzuan Bullgarët.
Në jug të Malit Zalo nga duken gërmadhat e qytetit që i thoshin Kasope e ka qenë kryeqyteti i Kasopesë e i Thesprotisë; dhe këtë qytet të Pellazgëve teka rrëzuar Pol Emili.
Anë lumit të Zi (Akeron) afër Kostricës janë gërmadhat e një qyteti q’ i thoshin Pandosi: dhe afër Lëkurësit (pranë Aqeronit), gërmadhat e Bushetës: qytete të Pellazgëvet që i rrëzoi Pol Emili.
Në Thesproti të sipërme gjenden afër Konispolit ca gërmadha. Afër Vivarit dhe në anë të lumit Saroni (tek është m’ i afërt Korfuzi nga Shqipëria) duken gërmadhat e mëdha të Butrintos (qëmoti Buthrothos), qytet i vjetrë, në gërmadha duken mure të’ Pellazgëvet dhe ca të bërë në kohë të Romanëvet e të Venecianëvet.
Filat’ i sotmë është mi vendit që qe Troadh e re; Troadhën e bërë Shqiptarët si u prish Troadha e Frygjisë. Kryeqytet i Haonisë ish Feniqeja, në jug të Delvinës; Feniqeja ish qytet i madh dhe i bukurë i Haonisë dhe Haonët mbulonin më të tepërtën e Epirit. Sot në gërmadhat çquhet një thjatro, korita të gurta për ujë, një fortesë etj.
Afër qytetit Qimarë që është sot janë gërmadhat e Qinmarës së vjetrë, qyet i Pellazgëve si e tregojnë gurët e mëdhenj e pa gëlqere.
Gërmadhat e Pojanit afër Fjerit (tek derdhet Vjosa), ky qytet quhet Apolonia, qe i Grekërve si dhe Durrësi; Grekërit kishin tre qytete në Shqipëri: Nartën (që i thoshin Ambraqi), Durrësin (që i thoshin Epidmnos) dhe Apoloninë. Këta tre qytete ishin kollonitë e Gregërvet në shqipëri sikundër ishin dhe në Itali e gjer në Marilje e në Spanjë.
Apolonia në kohë të Romanëvet ishte e zbukuruar dhe tregtore: Oktavi (Avgusti) atje po mbaronte mësimet pa vajtur në Romë. Apolonia ishte edhe një nga të dy kryet e udhës që kishin bërë Romnët dhe e qyuanin Via Egnatia: kjo rrugë niste në Apoloni dhe në Diraqum (Durrës), shkonte nga Albanopolis (Elbasani), nga Kihnida (Ohrija) e vinte në Selanik. Vija Egnatia ka qenë aq’ e shëndoshë sa dhe sa dhe sot gjenden gjurmët e saj. Apolonia s’dihet kur është prishurë.
Afër Kudhësit (në lindje-jugët të Vlorës) duken gërmadha të Pellazgëvet. Afër Korçës duke gërmadhat e qytetit të vjetër Devoll: ky qytet është bërë me mure sipas zakonit të Pellazgëvet.
Të sosim dyke zënë ngoje dhe gërmadhat që duken afër Guranxit (në jugët të Libohovës) dhe gërmadhate Lopësit në veri të Tepelenës. Mos harrojmë edhe këtë, që urë e Tepelenës është e mbetur që nga koha e Romanëvet.
Berësi: Lumo Skëndo