Myrto Qafa, patriot nacionalist, por, fatkeqësisht, kontributi dhe veprimtaria e tij atdhetare nuk u kuptua kurrë!…
Qerim Hysenbegasi
Pranvera, e bija e Myrto Qafës, kujton:
– Në takim me Myrto Qafën,- thirri tellalli i burgut. Ne u afruam… Pas hekurave të rëndë pashë atë që s’e kisha parë kurrë, tim atë. Nën shtysën e një ndjesie që s’e pata provuar ndonjëherë, u lëshova drejt tij. Desha t’i hidhesha në krah, ta përqafoja e ta puthja fort, por … hekurat. Zgjata duart përtej tyre, mbështeta ballin mbi ta. Ai m’u afrua, u përkul mbi gjunjë, m’i kapi duart, m’i puthi fort, më ledhatoi ballin dhe flokët, pastaj më pyeti:
“Sa vjeç je, moj xhane?”.
Unë shtriva pëllëmbën për t’i thënë, pesë.
“Si ta kanë vënë emrin?”
“Pranvera”.
“Kush ta ka vënë këtë emër të bukur?”
“Babuli”, ia pata njëherëz.
“Bravoo!”
Si bisedoi edhe pak me xhaxhanë edhe nënën, u dëgjua zëri i policit:
“Takimi mbaroi”!…
U larguam… Që prej asaj dite s’më hiqej sysh, kudo më delte përpara me kokën e qethur, me rrobat e burgut, me nallanet në këmbë, me hekurat e policin midis nesh.
Çdo natë pyesja gjyshen, xhaxhallarët, nënën, vëllezërit:
“Kur do të vijë Babuli?
Përgjigjja e ngatërruar:
“Për dy javë… Për dy muaj…”.
Pyeta kështu derisa e kuptova se s’duhej të pyesja më…
Qerimi, Pranvera dhe vajza e tyre
***
Cili ishte dhe ç’bëri ai? A e meritoi atë që vuajti?
Lindi në Qafë të Skraparit në qershor 1905. Zbret në Berat familjarisht më 1914. Sapo ka kryer studimet e shkollës së mesme, inkuadrohet në radhët e xhandarmërisë dhe specializohet në shkollën e saj, që e drejtonin instruktorët anglezë në Tiranë. Fiton gradën marshall dhe emërohet postkomandant në qarkun e Beratit. Bën emër si njeri i drejtë, korrekt dhe i pakompromentueshëm.
Të gjithë e thërrisnin me respekt e dashamirësi “marshall Myrto”.
Ky emër e shoqëroi gjatë.
Ishte mik i ngushtë i Riza Cerovës, krah i djathtë i inteligjencës dhe i parisë nacionaliste të vendit. Pas dështimit të Lëvizjes së Fierit, viti 1935, Zogu, nën rrugë e mbi rrugë, ku hapur e ku fshehur, ku me ligj e ku pa ligj, filloi të lante “hesapet” me kundërshtarët e tij. Edhe Berati s’bëri përjashtim nga këto plane.
Në pranverë të vitit 1936 disa forca “incognito”, rrethuan lokalin e Burhan Rulit, që ndodhej nën bashkinë e asaj kohe. Kërkonin t’u jepnin një “mësim të mirë” kundërshtarëve të mbretit.
Gjithçka kishte përfunduar.
Rrethimi ishte kryer plotësisht.
Arifi dhe Myrtoja
“Zotërinjtë” ishin mirinformuar për gjithçka. Të gjithë ata që kërkoheshin (Xhevdet Mehqemeja, Neki Ruli, Zarif Haznedari, Neki Starova etj.), ishin brenda…
Nga çasti në çast pritej të ndodhte ajo që s’duhej, katrahura…
Ndërkohë sinjalizohet Myrtoja. Me shpejtësinë që e karakterizonte në krye të trimave që e shoqëronin, arrin atje… Në mënyrë të fshehtë e të rrufeshme i bën rrethim të dytë lokalit dhe si sigurohet se këmbë njeriu s’delte gjallë prej andej, thërret:
– Zotërinj, jini të rrethuar, mos u mundoni të kryeni asnjë veprim, asnjë lëvizje, çdo tentativë e dyshimtë paguhet me kokë!
– Jena forcët e xhandarmërisë mbretnore, – ushtoi nga brenda zëri i komandantit brigant, një farë Dodeje.
– Zotërinj, komandant e zot vendi jemi ne e vetëm ne. S’kemi dijeni për vizitën tuaj të papritur, prandaj largoni forcat, lironi lokalin, ndryshe asnjë nga ju s’do të kursejmë!
Ndërkaq u ngrit në këmbë, u thirri djemve:
– Gati, trima!
U drejtua drejt lokalit me revolver në dorë, u gjend përballë komandantit Dodë dhe i tha:
– Jepni urdhërin që ju thashë, ose ju hodha trutë në erë!
– Qe besa , po mos na korisni e mos na prisni në besë!
– S’i kemi zakon ato punë, mos u frikësoni. Sa për besën e keni shkelur ju të parët.
Forcat u larguan.
Jeta, nderi i inteligjencës dhe i nacionalistëve beratas s’u prek.
Ai s’mori parasysh se ç’mund ta priste pas asaj që ndodhi… Dhe… për çudi, s’ndodhi asgjë… Përkundrazi duke parë tek Myrtoja ushtarakun trim e burrin fisnik; pas disa kohësh e nsiën atë për të kryer studimet në shkollën e Xhandarmërisë në Romë.
Laurohet shkëlqyeshëm, fiton gradën kapiten dhe emërohet komandant xhandarmërie në Bilisht, Korçë, Berat, Fier, Pogradec.
Më 5 prill 1939 i drejtohet prefektit, Qazim Bodinaku, për të pajisur me armë popullin e Beratit.
Me pushtimin fashist e pezullojnë disa kohë nga puna. Komandanti i xhandarmërisë së qarkut, Mahmut Golemi, duke parë se rendi e qetësia me largimin e Myrtos po shkonte përherë e më keq, e rimerr dhe e emëron komandant xhandarmërie në Berat.
Bashkë me të qytetit iu kthye qetësia si dikur.
Me fillimin e Lëvizjes Antifashiste ndërmerr një aksion tejet të vështirë, ruan rininë beratase nga arrestimet e karabinierisë italiane. Këtë e dëshmojnë familjet beratase që patën djemtë në rrezik, si Koxhakët, Stamot, Laçkat etj. Së bashku me Mahmut Golemin merr përsipër sigurimin e jetës së nacionalsitëve të nderuar Mithat Frashëri dhe Hasan Dosti, kur atyre u duhej të kalonin dhe të punonin në qarkun e Beratit.
Rexhepi me bashkëshorten, Sanien
Sipas dokuemnteve dhe dëshmive të gjalla, ai ndoqi këmba-këmbës kriminelin Isa Toska. Kur forcat e karabinierisë zbuluan dhe ndoqën Kahreman Yllin, ky i fundit hyri në xhandarmëri, drejt në zyrën e Myrtos. I ndodhur në situatë të tillë e fut Kahremanin në arkivin e tij.
U përgjigjet karabinierëve “Qui non c’e nessuno straniero, sono solo io”. (Këtu nuk ka të huaj, jam vetëm unë). Karabinierët, edhe pse e kishin parë që ishte futur atje, u larguan.
Në 15 maj 1943, guerrilet partizane ekzekutuan spiunin e SIM-it, drejtorin e bankës italiane në Berat. Ata ishin tre. Dy prej tyre u nisën në drejtim të Urës së Goricës, njeri prej të cilëve, u vra nga karabinieria italiane, i dyti shpëtoi.
Atentatori i tretë, z. Muhedin Axhemi me revolver në dorë, mori rrugën për lart.
Tek është sot kafja e Dardhës i del përpara Myrtoja.
– Ndal, ku shkon?
– Z. Marshall ne vramë drejtorin e bankës.
– Mirë, fute revolverin në brez dhe nisu për në ullishte.
Ashtu ndodhi. Muhedin Axhemi i shpëtoi vdekjes së sigurt.
Ai e mbajt mend dhe e tregoi këtë ndodhi.
Kur trupat gjermane pushtuan Beratin, ai filloi të luajë sërish me fatin e tij e të familjes. Tek plepat, në lagjen “Murat Çelepi” gjermanët kishin grumbulluar 600 qytetarë që i kishin marrë si peng. Kryesisht ishin të rinj dhe do të niseshin, sipas strategjisë gjermane, në Mathauzen, Dakhau, Majdanek, Prishtinë e gjetkë.
Myrto Qafa, Enver Vrioni dhe nacionalsitë të tjerë në krye të forcave që komandonin, iu bënë rrethim të dytë trupave gjermane dhe i detyrojnë forcërisht të lirojnë 600 pengjet e marrë. Nën një presion të tillë lirohen edhe pengje të tjerë të grumbulluar në fushën e aviacionit.
Djemtë e Rexhepit, Baardhyli, Tomorri dhe Engjëlli
Pikërisht se ishte ky, njeri me emër, me nder, një kuadër i përgatitur, një ushtarak i lindur, një nacionalist i nderuar, një model i përkryer i trimërisë së mençur, për të gjitha këto duhej arrestuar, duhej ekzekutuar. Bashkë me të të varroseshin emri dhe meritat e tij. Ky ishte vendimi i hidrës së kuqe, por verdikti i popullit të Beratit, zëri i nënave qytetare, tha jo, pafajësi.
Iu fal jeta…
Falje pas faljesh, kur unë shkoja drejt të trembëdhejtave, ai erdhi.
S’di si ta përshkruaj ngrohtësinë e asaj dite, por them se s’kam provuar gëzim më të madh në jetë. Edhe pse ndënji 13 vjet në burg, edhe pse kishte mall për gjithçka, në fillim delte rrallë. Kurrë vetëm. Përherë midis vëllezërve që s’iu ndanë për asnjë çast. Kudo e kurdoherë të tre bashkë. Një treshe e veçantë, e rrallë, e nderuar.
Ai ishte, mbeti dhe vdiq ushtarak i rrallë dhe nacionalist i nderuar, s’u përkul dhe s’u ligështua asnjëherë. Përherë armik i betuar i komunizmit, parandjeu rënimin e tij.
“Do t’ia shihni fundin Jovanës së Napolit” (kështu e thërriste Enveri), do t’ia shihni, por s’di a do të jem unë”.
Dhe ashtu ndodhi. Por ai dhe të tjerë si ai s’patën fatin e mirë ta shihnin.
Le të jenë këto rreshta një homazh për të dhe për shokët e tij.