Polena, fshati im
Sefedin Çela
Polena, fshati im, është si një dorë e argasur e zgjatur me ngut përballë Galinave të Qafës, si për t’u mbrojtur mos i binte mbi kokë. Ishte aq i vogël sa nuk e gjeje në asnjë hartë. Sa shtohej një shtëpi shuhej një tjetër; asnjëherë nuk u bënë më shumë se 13 gjithsej. Nuk ishin të gjithë kushërinj me njëri-tjetrin, po ishin aq pak sa dukeshin një gjak. S’mbahej mend të jepej a merrej nuse brenda fshatit.
Nuk e di kush pse ka emër fushe. Po të rrokullisësh nga ara sipër, ledh më ledh bie te ara e fqinjit. Një vend si ballkon quhet Kishëzë, kurse një togu gurësh në Rrusaje, të mbuluar nga myshku, u thonë Varri i Kaurit.
Në perëndim të diellit hijet e mullarëve të barit e të mullarëve të dushkut, zahire e dimrit për bagëtinë, dukeshin si plakat e fshatit ulur në radhë pranë njëra-tjetrës në sofà, duke tjerrë e duke shpërndarë erën e mirë të sepeteve të tyre.
Mesa kam dëgjuar unë, edhe në versione nga persona të ndryshëm, hollësi për të parët e familjes mund të jepen nga stërgjyshi, i cili quhej Dalip.
Dalipi kishte katër djem: Ismailin, Zylfon, që ishte gjyshi im, Qamilin dhe Ademin. Të katër kishin provuar kurbetin; herë njëri, herë tjetri, ik e hajde.
Ismaili, i madhi, i sapofejuar në Çerenisht, u thirr nizam e përfundoi diku në Jemen. Kohë më vonë vjen një teskere që thoshte se kish humbur jetën si “dëshmor i Sulltanit”.
Ademi iku së fundi në Stamboll për të mos e marrë asqer dhe humbi si sëpata pa bisht, pa nam e nishan.
Zylfoja u kthye duke sjellë nga kurbeti dy jorganë, dy kandilë e disa sini të mëdha bakri me ornamente të rrahura, u martua me një vajzë nga Kapinova, gjyshen time, dhe shpejt u bë me një djalë, të vetmin, tim atë. Ai iu përvesh punëve të fshatit. Me paratë e fituara s’lanë arë e skërkë pa blerë; nga Rrusaja, Llabaneci e deri në Gjenicovë, kufi me Visockën. Disa nga ato skërka nuk bënin as urof.
Qamili, për të mos u martuar me të fejuarën e të vëllait, Ismailit, si ishte zakoni, kërciti e iku në Selanik, rrugë qe e kishte bërë disa herë, duke u marrë me tregtinë e duhanit me karvane.
Një natë ia behu në Polenë nga Çerenishti i ati i vajzës.
– Djali yt e dhëndëri im nuk është më në këtë botë, i ndritët shpirti atje ku ka rënë, – i thotë Dalipit,- çupës time i ka dalë një fat në Qafë. Po ne jemi akoma miq e unë desha të të them se çupa sa herë të shkojë te dera e burrit në Qafë e sa herë të kthehet te dera e babait në Çerenisht do të kalojë te dera e shtëpisë tënde. Ja, këtë erdha të të them…
– Mos ma bëj këtë të keqe, – i thotë Dalipi, – të kam rixhȧ; unë kam edhe një djalë tjetër…
Qamili u kthye pas dy vjetësh po nuk i bëri dot dredha fatit që qe shkruar për të. Dhe doli që nuk qe fat i keq.
Thonë se u bë me dhimbje koke. I dhembte koka aq shumë, sa nuk linte gardh pa shembur e ngritur nga e para, mundonte edhe pendën e qeve në parmendë. Zylfoja, i vëllai, që e shihte të vuante, iu lut Zotit. “O Zot, u lut ai, më merr mua! Unë kam një djalë e im vëlla është duarthatë, me një grua barkthatë. Mos e dëno dy herë atë të gjorën”!
Kështu u lut Zylfoja. Ra në shtrat për tri ditë e nuk u ngrit më. E dëgjova me veshët e mi si u lut. E pashë me sytë e mi si më iku nga duart. E di koka ime si nuk u ça e nuk po dhembte më. Ja, ore, kështu; për këtë bukë kështu ka ndodhur. Këtë bëri gjyshi yt e im vëlla për mua, ma bëri me hile, bashkë me Zotin…
Këtë copëz të rrëfimit e kisha dëgjuar disa herë nga baba Qamili, herë duke ma rithënë mua, herë duke ua treguar mbrëmjeve miqve që bujtnin në shtëpinë tonë.
“Më vuri Perëndia para një be-je të madhe, mbetur pa vëllezër, po me një kunatë të re e djalin e vogël të vëllait, pa fëmijë timin, me grua të vluarën e vëllait. Isha i mallkuar e nuk e dija pse gjithë ky mallkim, çfarë kisha bërë, xhanëm”?
Ai lart mund të të shohë vëngër, po shpesh di se ç’bën, ta merr me një dorë e ta kthen me tjetrën. Dhimbja e kokës iku si me magji, u bë me vajza e me djalë. Punonte sa për katër, me punët e fshatit e me tregtinë e duhanit. Një kaçak, që zinte prita e vinte gjoba, Shasho Gjergjovën me nam, e bëri mik, për ca napolona ai i siguronte karvanin. Kushëriri i tij, Seiti, burrë namuzqar, para se të ndërronte jetë i besoi dy vajzat e tij për t’ia rritur e martuar e i la tërë pasurinë, shtëpi e katandi, tokën e korijen e dushkut.
Duhej të kujdesej për një familje të madhe me shumë shpirt. Ara pjellore buke, bokërrima vetëm për urof e tërshërë, që bëheshin si dreqi dhe në këto rrëpira të varfra, kullota, korie e pyje, që të gjitha tok zinin mbi gjysmën e fshatit, të gjithave u duhej ndenjur mbi kokë, duhej t’u jepje që t’u merrje. Vinin e ndihmonin djemtë e Lumanit nga Osoja, ku Qamili ishte nip, vinte Hyseni e, sidomos, Asllani, për ditë të tëra punonin, hanin e flinin aty, edhe se ato vite ishin hollë dhe për bukë, edhe se Qamili i donte shumë ata djem.
U mbollën pemë të tjera, mëna të bardhë, qershi belice, mollë, fiq, bajame, arrë, rrush me kalema e me shartesë. Kopshtijet e mbuluara nga gjethet mbështilleshin tërë dimrin me një dëborë të trashë, të trashë si shajak i bardhë, që i mbante ngrohtë deri sa iknin dhe plakat e fundit, në protoprill.
Karvanet me Selanikun u prenë, jo se i pengonte kaçaku Shasho Gjergjova, po se andartët grekë kaluan sinorin e zaptuan, dogjën e plaçkitën ç’të gjenin përpara, edhe Polenën. Fshati mori arratinë, si muhaxhirë deri në Ullishtat e Vlorës. Grekët bënë kërmë dynjanë, u prisnin kokën deleve e me mëlçitë në dorë trembnin e vinin përpara tufa të tëra. Si lugetër të paparë kurrë ndonjëherë u tundnin bagëtive mëlçitë e ato suleshin të tromaksura duke shtyrë e shtypur njëra-tjetrën. Në atë qamet, në Ullishtat e Vlorës, ku njerëzia ishte mbledhur si mizë lisi nga gjithë Jugu, plasi kolera. Brenda disa ditësh u shuan familje të tëra. Nuk mbeti fis pa hapur varre.
Kur u kthyen në Polenë shtëpinë e gjetën shkrumb, vetëm gurët kishin mbetur. Gurët e qosheve, të gdhendur me merak, ishin nxirë nga zjarri, tymi dhe hiri i trarëve, rënë mbi ta. Mblodhën pak zahire të fshehur gëmushave e të groposura kur çanë ferrën, mblodhën miq e ustallarë dhe shtëpia u ndërtua që nga themelet. Në krye të vitit punët u vunë në vijë. Po s’qe e thënë të vazhdonte gjatë mbarë.
Grekët u shtynë me pyka drejt sinoreve të tyre, po pykat nuk ishin të vendit, ishin të botës. Bota kish ngrehur Luftën e Madhe, me ura zjarri e armë të mëdha iu vunë flakën vendeve ku shkelën. Lufta e Madhe, e para, plasi dhe në shtëpinë e Qamilit, në Polenë.
Në të dalë të fshatit, në Shesh të Bardhë, që e shihje fare mirë nga Kishëza, ishte vija e frontit midis ushtrisë austro-hungareze e asaj italiane. Polena ishte nën austro-hungarezët; fshati fqinj, Zogasi, ishte nën italianët. Në Vëlushë rrinte kapedan Gjilardi. Si e qysh nuk dihej mirë, po kishte kohë që ai vinte rreth në nahijen e Korçës. Qamili ishte bërë mik me të, kishin pirë raki nga ajo e mira, kur miku austriak i kish gjetur shtëpinë, ca kohë madje kish transportuar edhe armë me mushkat e tij dhe kapedan Gjilardi ia kujtonte si nder. Qe pykë austriake ajo që shtyu grekët të gjenin sinorët e tyre. Edhe Qamili nuk ia harronte nderin mikut që iu gjend sa i kërkoi ndihmë.
E, ja, tani Gjilardi ishte në komandë të trupave të vendit të tij që luftonin në nahije. I dërgon haber Qamilit nga Vëlusha, ku ishte komanda. Mos i duhej një armë e t’u ndodhej në krah, sa për t’u vendosur më mirë, meqë e njihte me pëllëmbë vendin?
“Nderi lahet me nder. Kështu unë u ndodha në vijën e frontit në Shesh të Bardhë, mbrapa një guri shtuf e një dëllinje. E, ore, kështu vajtën punët e nderit. Me buçisnin veshët nga krismat. Edhe sot e kujtoj, nuk them se kisha frikë, po nofullat më luanin sikur të isha me ethe, dhëmbët kërcisnin me njëri-tjetrin, kafshova gjuhën e mbërtheva nofullën ta mbaja me dorë. Shtiva tri herë e kaq qe, me ikën te dridhurat. Hej, dreq, edhe ditën e dasmës më pat ndodhur kështu, kur po vinte nusja mbi kalë. Atëherë të dridhurat me ikën me një gotë rakie, kësaj here me tri të shtëna.
Pastaj ndodhi hataja, si duket nuk isha fshehur mirë mbrapa gurit shtuf, këmbët me dilnin anash, një plumb më mbërtheu në kofshë. Më përvëloi, ore, si të ishte shtizë e skuqur, nga ato që u djegim plagët bagëtive.
I ngjesha ca duhan nga kutia, e mpiksa të pushoja gjakun. Gjuha mu tha për një pikë ujë. Zgjata dorën e mora ca gjethe shkoze e i mbllaçita të lag gojën. Ajo gjëja në gojë me dukej helm; të zezat dhi çfarë hanin tërë vitin! Gjaku nuk pushonte e ndjeva se po më linin fuqitë. Atëherë m’u kujtua se kisha dy napolona flori në brez. Mua po me dilte shpirti e, do ti, me kujtohen florinjtë! Ja si është njeriu. I fsheha në një rrënjë dëllinje e vura dy haliçë sipër si shenjë. Po të më kapnin të gjallë ato dy verdhushka s’kishin për të m’i marrë kurrë. Po të vdisja, në esfelt le të shkonin!
Duket më kish rënë vilani, se, kur hapa sytë, isha në shtëpi. Një bari kishte thirrur e polenallinjtë, më kishin marrë me vig sa qenë tërhequr të dy palët. Vija e frontit qe Zogas-Çerenisht-Zhaban, për njërën palë, dhe Vëlushë-Qafë-Visockë për palën tjetër. Polena e Osoja kishin mbetur në mes; hanin plumbat nga të dy krahët.
Thirrëm një heqim të ushtrisë italiane për të më parë. Ia shtruan me mish të pjekur e raki pa parë plagën, për t’i dalë të keqes përpara. Ai hoqi plumbin, e pastroi mirë plagën, i vuri melhem, e lidhi dhe i tha Takos, i cili dinte ca fjalë në gjuhën e tij: “Ky është plumbi ynë; ka dalë nga pushkë italiane”.
Takua nuk foli. I shtyu përpara një kofshë mish qengji të pjekur në hell, si të thoshte ha e hesht.
Heqimi atë bëri; hëngri e heshti, pasi mori edhe një nga ato verdhushkat, të cilat dërgova njeri për t’i marrë sa erdha në vete.
Taksirati që më zuri; plaga u mbyll, po mbeta çalo për tërë jetën. Sa herë vrenjtet koha më ther e më çan sa ky shpirt ma di. Vetëm një të mirë kam, e di që një ditë më parë se të nesërmen do të bjerë shi.
Shasho Gjergjova u vra në një pusi. Thuhej se kishte qenë për darkë me gjithë kaçakët i tij te një mik në Mëlovë. Atij mikut i kish rënë në hak disa herë, ishte borxhpalarë me të, kështu që ky, tinëz, i ngriti pusi në shtëpinë e vet. Thonë se ia shtroi me të ngrëna e të pira, me koka qengji të pjekura, djathë dhie, turshi e raki, po në një çast, me kockën e kraharorit të qengjit duke e tundur lart, Shashoja bërtiti sa mundi: “Ngrihuni, djem, na vranë!”. Dhe vuri dorën në brez. Atëherë ia patën nga të gjitha anët me zjarr njëherësh, nga penxheret, nga dera, i shtrinë në vend të vdekur.
Shashoja fshihej nga hyqymeti, helbete, i jepte diçka nën dorë ndonjë xhandari e bridhte fshat me fshat me leshrat e gjatë, me mjekrën pis të zeze sa një bashkë lesh e trembte kë gjente përpara, gra, plaka e fëmijë. Thoshin se prej tij trembeshin dhe galat.
Mëlovallinjtë e dinin se nuk do t’i gjente e keqja se vranë ca hajdute me ne krye një krye hajdut. Hyqymeti nuk do të kishte punë me ta. Njerëzia i përfoli se vranë në bukë. Dhe Shasho trimi, sipas zakonit, e pa vdekjen e vet në hijen e errët të kockës së kraharorit të qengjit, që i ishte vënë përpara si mik. E dalloi pusinë në kockën e mikut. Thuhet se në kockën e kraharorit njerëzia kanë parë jo vetëm një vrasje, po edhe një luftë të tërë, ashtu si dallon veremin në gjoks.
Gjergjova vetë mori frymë. Qamili martoi një nga vajzat në shpirt në Gjergjovë, si ia kish lenë amanet i kushëriri, Seiti. Dhëndëri ishte një burrë me emër dhe i zënë e iu bë krah shtëpisë së madhe në Polenë. Pastaj martoi vajzën e madhe në Prishtë, në Dervishllarë, dhe mori në Prishtë nuse për nipin, Sefedinin.
Pastaj erdhi lufta tjetër e madhe e nuk mund të bëje dot hesape, se nuk të dilnin më. Po ndodhnin gjëra që as ishin parë e dëgjuar më parë.
Sefedini, kokulur, punëtor e i dëgjuar, e kap mënjane e i thotë: “Xhaxha, unë do të dal në mal partizan. Nga shtëpia jonë njëri duhet të dalë në luftë. Ose unë, ose Ceno. Po ai sapo është martuar, unë kam dy fëmijë, jam më i madh, po shkoj unë. Me jep uratën, xhaxha”!…
Si i ati, Zylfoja, që iu lut Zotit e iku vetë për të vëllanë, Qamilin, tani Sefedini i kursen të birin, Hysenin, e shkon aty ku vetëm vajtja dihet, kthimi jo, në lufte. La gruan, fëmijët, nënën e vetme. Iku të luftojë dushmanin. Qamili nuk pati gojë t’i thotë “jo”. “Ik, bir, i tha, pushka top e kurseje veten për të gjithë ne. E merak për në shtëpi mos kij hiç, unë nuk kam vdekur akoma.
Sefedini me djalin e Sulkës, Shabanin, si e kishin bërë të dy me fjalë, hodhën armën në sup e dolën në mal. E meqë vajtja dihet e kthimi s’dihet, Shabani e lë në mes të rrugës Sefedinin; u vra që në betejën e Qafës së Kiçokut. Ndërsa ky u sakatos e vdiq edhe vetë nga mardhatë e luftës, menjëherë pas Çlirimit, ende djalë, vetëm 33 vjeç.
E hedhur përtej Galinave të Qafës, e vogël sa një mësalle, vetëm me trembëdhjetë shtëpi, asnjë më pakë, asnjë më shumë, dimri dhe e keqja e gjenin që e gjenin Polenën.
Më 1940 erdhi greku i dytë, po kësaj here nuk dogji e nuk poqi, fshati u mblodh në dy shtëpi, në të tjerat hynë ushtarë. Ishin ngushtë për të ngrënë, të zeztë, po kur merrnin ndonjë kalli misër për të zier ose shkulnin ndonjë kokëlakër të bardhë që mezi e gjenin në kopsht nën dëborë e gratë ulërinin, karafillakët, si quheshin oficerët e tyre, i rrihnin me rripat e mesit.
Italianët nuk shkelën në fshat e nuk arritën të bëjnë ndonjë zullum. Gjermanët erdhën dy herë, edhe në dimër edhe në qershor. Herën e parë, nga përtej, nga Varret qëlluan, si duket, me pushkë me dylbi, vranë Hazizin, me një kec në duar. Hazizi mbeti në vend pa bërë as gëk as mëk, keci i trembur kërceu në përrua.
Fshati mori arratinë e u fsheh nëpër shpella duke lënë nëpër ferra pako gjëra që arritën të marrin në ecje e sipër. Floria, vajza më e vogël e shtëpisë, akoma pa dale nga fshati, me mushkën për kapistalli, ndjeu plumbin t’i fshikë faqen. Pa prekur ende djegien me dorën tjetër, kapistra u tendos e sa nuk ra mbrapsht. Plumbi që i fshiku faqen kish marrë mushkën në ballë. Ajo filloi të qajë pa zë, pa e ditur mirë pse, për vete a për mushkën!…
Po atë mesditë pararoja kapi Sulon e Hysenin tonë, i çuan në Qafë dhe, pa i pyetur fare, i vunë të hapin dy varre. Dy varre vetëm, sa për vete. Po fati bën çudira. U ndodh si terxhuman Xhevahiri nga Osoja, që kishte të motrën martuar në Polenë. Ai i njohu, pyeti Cenon si e qysh, çoç u tha gjermanëve dhe këta i lëshuan, u dhanë edhe një teskerѐ sigurie për rrugës në kthim.
Hajde e mos thuaj që jetëgjati nuk është e thënë të bëhet jetëshkurtër.
Ishte behar kur gjermani shkeli në fshat për herë të dytë. U shkulën përsëri të mëdhenj e të vegjël e u fshehën poshtë në përrua, afër Kalanjasit.
Nënë Alija, e ëma e Shabanit, nuk luajti nga vendi. “E pse të lodhem nga përroi, -tha ajo. -Nuk ka nge të merret me një plakë gjermani. E, ja u mor, do të humbë një plumb; ja ç’do të bëjë”!…
Qamili e Barjami, që merreshin me këshillin, ishin ngjitur deri në Shkozë, poshtë Galinës, e kishin pararojën gjermane në pëllëmbë të dorës. “T’u biem qafirëve, -tha Barjami, -i palosim nja tre-katër!
Nuk ishte pune që bëhej. Përtej, Te Lisat, panë ca burra që mbanin një vig, njëri valëviste shaminë e bardhë si flamur. Duhej të ishin nga Osoja a nga Vëseshta. Po pse ngrehin flamurin e bardhë, xhanëm? E kishin një hall, ose një të plagosur, ose xhenaze e nuk donin as të trazonin e as të trazoheshin nga askush, qoftë dhe gjermani.
Nuk qëlluan, gjermani i ra fshatit përmes, shkrehu ca batare, u futën nëpër disa shtëpi, po as nuk morën gjë e as nuk dogjën. Plakën Alije e morën me gjithë shilte dhe e lanë te sofaja e portës, ja këtë bënë. Ikën drejt Zogasit e nuk u panë kurrë më, deri sa thyen qafën për fare.
Tri ditë më vonë erdhën partizanë nga Brigada e Shtatë. Thuhej se një nga krerët e saj, nga Vërzhezha, i kishte kërkuar Keshillit, Barjamit, të mblidhte menjëherë 50 bukë, ca qepë e gjizë, se liridashësit kishin dy ditë pa ngrënë.
– Ku të gjejmë 50 bukë kur fshati ka vetëm 13 shtëpi? -kishte thënë Barjami. Fshati është trokë. Gruri i ri është akoma në arë. Vetëm te Qamili mund të gjeni bukë, se ka dhe furrë, po jo sa u duhet.
Qamili kërkoi kohë deri të nesërmen; do t’u bënte 20 bukë misri, asnjë copë më tepër.
– Ne nuk po lutemi; na duhen 50 bukë e kaq na bëj. Apo do kokrrën e plumbit? – e trembi një partizan që i kishte ardhur në shtëpi. – E shkon si qeni në vreshtë.
Qamili porositi gratë e shtëpisë të ndiznin furrën e të piqnin 20 bukë dhe vetë u nis tinëz në Visockë. Kishte dhënë vajzën e madhe atje. Në shtëpinë e krushqve flinte ato ditë i madhi i partizanëve të brigadës, Gjin Marku.
– Jo se nuk dua të jap, po nuk mundem të jap më shumë, -tha Qamili para të madhit të partizanëve. – Ja, bëje hesap vetë: furra merr njëherësh pesë tepsi buke, katër herë në ditë, bëjnë 20 bukë, njërën do ta mbaj për vete, se edhe të mijtë kanë gojë. Ja mbetën 20 bukë, kaq bëj, jo më shumë. Më ka mbetur dhe ca pastërma nga dimri, ja, po u a jap edhe atë. Po mos na merrni për të liq, se nuk jemi të liq, mos na dokëndisni kështu. Unë kam dhe nipin partizan, sikur të mos japë njeri, ku do të gjejë të hajë ai”?…
Gjin Marku tundi kokën dhe shkroi një kartë.
– Ua bëre këto hesape atyre? – pyeti pasi e përcolli te dera dhe i dha kartën.
– Ata ishin pa veshë; kishin vetëm plumba, mesa kuptova.
Gjin Marku e përqafoi dhe tundi prapë kokën.
– E, po, luftë është; nuk bëhen tërë gjërat të qëruara, – tha me gjysmë zëri.