Sikur Xhevahir Spahiu…!
Nga Luan Rama
Sikur Xhevahir Spahiu të mos ishte poeti që është, (dhe çfarë poeti!), i atillë, që me poezinë e tij do ta bënte të krenohej edhe letërsinë që i ka dhënë botës letrare Lorkën, Nerudën, Borgesin, Pol Elyari apo Ricosin, por fjala vjen, të ishte ndonjë prej të shumtëve që gjejmë rëndom ndër ekrane apo të ftuar nderi ndër ceremoni a pritje shtetërore si deputetë, drejtues organizatash jofitimprurëse, ministra, këshilltarë e anëtarë bordesh gjithëfarësh, analistë apo këngëtarë e shkrues llapazharë, tetëdhjetëvjetori i lindjes së tij do të ishte kremtuar padyshim si ndonjë festë shtetërore.
Mbase Presidenti i Republikës i pari, e mandej edhe Kryeministri e të tjerë pas tyre do të shkruanin gjithë frymëzim urimet e rastit e do të përkujdeseshin që fjalët e tyre të merrnin dhenë e t’i përcilleshin publikut si ngjarje e madhe. Siç ka ndodhur në fakt më parë sa e sa herë, me ditirambe për anonimë e mbartës vlerash të dyshimta.
Xhevahir Spahiu nuk e pati këtë “fat” në tetëdhjetëvjetorin e lindjes!
Për turpin e atyre që nuk u kujtuan. Ndihmësat kokëboshë të drejtuesve të shtetit, nuk e kanë ngjarje datëlindjen e poetit, që t’u propozonin shefave të tyre, më e pakta një urim publik për Xhevahirin e poezisë shqipe.
Xhevahir Spahiu nuk është si ata. Nuk është si të shumtët.
Xhevahir Spahiu është poet.
Dhe çfarë poeti!
Poeti që erdhi si uragan. Plot dinjitet dhe i vetëdijshëm se në ç’botë po hynte, duke i hapur kanat më kanat portat që ishin mbyllur e për të na bërë të njohur kumtin e vet:
“Jam ai që s’kam qenë
Ai që do të jem nuk jam”.
I brishtë si një fëmijë i ngazëllyer e i sertë si deti plot dallgë që rend i tërbuar nga malli për tokën, i ndjeshëm, delikat si petalet e lules së sapoçelur në agpranverë e qëndrestar i paepur si kënga e Demir Zykos e me kryet në Tomorr, edhe kur ishte i bindur se çfarë rreziqesh mund ta prisnin, ai nuk i bishtnoi fatit. I qëndroi përballë, e sfidoi fatin e vet, anipse ai është treguar jo rrallëherë i padrejtë me poetin.
Xhevahir Spahiu nuk priti ta ftonin. As t’i shtronin tapetin e kuq e t’i përuleshin servilë e hipokritë nuk priti. Ai nuk kishte nevojë për rekomandim. Xhevahir Spahiu erdhi dhe hyri në letërsinë shqipe i vetëm, jo me të tjerë.
Të tjerë iu bashkuan atij.
Ai erdhi “si biri i diellit”. Zëlartë e plot gjëmime. Tallazitës dhe imponues.
Poetin e hodhi fati në rrugë që kur qe i vogël. Mbase për ta vënë në provë.
Edhe pse pa përkrahje e krejt i vetëm ai nuk u tremb. As e humbi toruan.
Poeti brenda Xhevos i dha forcë njeriut, ndërsa Xhevo i dha poetit zemrën. Bashkë u bënë udhëtari i dashuruar i udhëve të atdheut.
Udha nuk është thjeshtë metafora e jetes dhe e krijimtarisë së Xhevahir Spahiut.
Udha është ai vetë në gjithçka.
Lëvizja, ecja, rendja, guximi, sfida, mëtimi për të shkuar përtej horizontit ku mbërrin shikimi i të tjerëve e për të parë e zbuluar atë që të tjerët nuk e shohin, ka qenë e mbetet e veçanta përveçuese e jetës dhe rrugëtimit poetik të Xhavahir Spahiut.
Pafundësia për poetin nuk është diçka abstrakte. As e pamundur.
Përkundrazi. Ai jo vetëm e ndjen, por edhe na e rrëfen, na e bën të prekshme.
“Tej maleve të kaltër është deti,
tej ditëve që vijnë është Ajo.
Unë e ndiej,
unë e ndiej,
unë e ndiej
Bukurinë e gjithçkaje që s’shoh”.
Duke qëndruar pak në poezinë që sapo përmenda, më vjen ndërmend një bisedë me poetin këtu e 35 vjet më parë.
Në atë kohë student, unë pata zgjedhur të mbroj diplomën me tipologjinë e poezisë së Xhavahir Spahiut.
Sado që e njihja shumë mirë krijimtarinë e tij, njohja e saj nuk më mjaftonte të përmbushja pretendimet për një punë diplome, e cila më e pakta do të duhej të përligjte emrin e autorit që kisha zgjedhur.
Ndaj më duhej më shumë. Më duhej vetë Xhevahiri. Më duhej njeriu që ishte. Jo vetëm poeti.
I kërkova të më jepte kohë prej kohës së vet; të rrija me të, të bisedoja, ta pyesja, ta dëgjoja.
Më duhej t’ia ndjeja patosin, t’ia “prekja” emocionin e zërit, kumbimin e shpirtit që vjen, që buron prej tij. Ritmin, tonalitetin, frekuencën e të folurës, poezinë e qenies që mbart jo vetëm e folura, por edhe shikimi, grimasat e portretin që kanë një dinamikë mahnitëse, levizjet e duarve, e ecura, ekspresiviteti, koka pak e mënjanuar si për ta parë botën më mirë. Ose, për ta peshuar më mirë gjykimin për të. Pra, gjithçka.
Nuk m’u kursye. Më dha mundësinë ta njoh. Mbi të gjitha, më dha kohën e vet të çmuar e më bëri pjesë të kohës së tij.
Takoheshim zakonisht tek Klubi i Gazetarëve, e prej andej merrnim udhë e ecnin papushim udhëve të qytetit.
Klubi i Gazetarëve gjendej në katin e parë të ndërtesës ku ka qenë dikur gazeta “Bashkimi”, përballë gazetës “Zëri i Popullit”.
Aty e gjeja shpesh me Petro Markon. Po punonte me të për romanin “Nata e Ustikës”.
Por, nuk qe vetëm romani e as krijimtaria e Petro Markos që i bashkonte bashkë.
Xhevahir Spahiu e donte, e nderonte Petro Markon. Sa për veprën, aq edhe për karakterin, për dinjitetin, për krenarinë dhe fisnikërinë prej shqiptari të mirë. Mbase, ngaqë gjente në Petron, shumëçka prej vetes.
Në një prej shëtitjeve tona buzëbrëmjeve, ndërsa ishim në hapsirën mes ministrive për të hyrë në xhiron e famshme të Tiranës së asaj kohe, qëndroi për një çast me vështrimin hedhur diku larg, mbase tek yjet, dhe pa e shkëputur vështrimin prej andej më pyeti:
– E sheh Universitetin? – duke patur si referencë korpusin qendror të Universitetit.
– Po, sigurisht e shoh, iu përgjigja.
– Shumë mirë! Por mos harro, atë e shohin të gjithë. E vijoi më tej:
– Nëse ti nuk synon të shohësh përtej, matanë kodrave të liqenit, nuk do të mund të mbërrish dot as deri tek Universiteti.
Duke e riparë sot jetën në tetëdhjetë vitet e tij e duke vlerësuar rrugëtimin, zjarret mbi të cilat ka ecur, dallgët e rrebeshet me të cilat është ndeshur, gjëmimet që ka shkaktuar, rrufetë që i kanë lëshuar e prej nga ka dalë edhe më i fortë si njeri, më i madh si poet, mund të them me bindje se Xhevahir Spahiu ka parë gjithmonë përtej. Ka parë dhe ka mbërritur atje ku pa parë.
Pavarësisht telasheve të shumtë, për të cilët miku i tij i jetës, Spiro Dede; gazetari, poeti, e mbi të gjitha, një njeri zemërgjerë e shpirtbardhë sa mirësia vetë që meriton vetëm mirënjohje, me të drejtë ka thënë se Xhevo rendëte nga njeri telash në tjetrin “që as ai nuk i ndante, as ato nuk iu ndanë asnjëherë”.
Ndryshe nuk do të ishte poeti që është. As poeti që kemi.
***
Ishte viti 1997. Viti i marrëzisë. Në atë kohë isha Kryeredaktor i gazetës “Zëri i Popullit”. Gjendesha në selinë e Partisë Socialiste bashkë me Dritëronë, në pritje të një mbledhjeje të Kryesisë, nga të shumtat që bëheshin në atë kohë. Ishte kohë marrëzish. Qe shpallur gjendja e jashtëzokonshme.
Nga policia dikush më sjell lajmin se një grup prej bandave që pushteti kishte hedhur nëpër rrugë, kishte rrëmbyer forcërisht e me përdhunë poetin Xhevahir Spahiu.
Ia them menjëherë Dritëroit. Nuk foli. Thithi thellë e gjatë cigaren e ndezur, si për të ndjerë deri në asht hidhësinë e tymit, e me vërtik e nxorri nga xhepi stilografin. Dhe me dorën që i dridhej a thua se edhe dora e poetit qante e zemëruar nga dhembja njësoj si shpirti, derdhi mbi letër vargjet e poezisë “Poeti i fyer”. Ja një fragment prej saj:
Me kafshëri nën mur e çuan
Dhe katër kafshët kthetrat qitën,
Nga qielli hënën e rrëzuan,
Me copra hëne e goditën …
Në çast në shpirt iu fik feneri,
Që joshte mall e ndizte hov,
Dhe ra poeti, rob i nderit,
Siç thoshte bardi Lermontov.
Poeti i fyer vari kokën,
Kur hëna shfryu si dinamit,
Nga larg dëgjoi në mjegull Lorkën
Limon të zverdhur dhe mehit:
“Ky fis i shikasve një natë
U derdh mbi mua si mbi ty,
Në gjak u mbyta në Grenadë,
Grenadën më s’e shoh me sy.
Ah, krejt pa shikas bota s’mbetet,
E ndrydhin botën me pahir
Dhe rrahën bardët dhe poetët,
Vëlla i dashur, Xhevahir!”…
(12 mars 1997)
Shikoni se çfarë përjetimi na jep Dritëroi për vëllanë poet; “Nga qielli hënën e rrëzuan, Me copra hëne e goditën…”
Dhe bën bashkë me veten e Xhevahir Spahiun edhe bardin Lermontov, edhe Lorkën. Përqasja është e qartë, poetët e gjejnë veten bashkë gjithmonë.
Rasti i mësipër është flagrant, kriminal. Dhe për dreq ka ndodhur në mars. Në marsin e lindjes së poetit. Por, ai është vetëm njëri prej telasheve të shumtë që nuk i janë ndarë Xhevahir Spahiut gjithë jetën. Dhe të gjitha telashet atij i kanë ardhur prej poezisë.
Prej poezisë, një nga librat e tij më të mirë “Zgjimi i thellësive (1979) u bllokua dhe u bë karton. Përveç poezive nën kushtimin “Cikli i Migjenit” (Kur grushti nis t’i hakërrehet zotit, dridhuni tiranë!”, shkruante poeti), libri u gropos edhe per poezinë me titull “Poezia”:
Zogj, keni një armik për vdekje.
Do t’ju shkulë pendët e t’ju thyejë krahët,
do t’ju kthejë në gurë të palëvizur e pa zë.
Shkeli shtigjeve,
pash më pash u ra pyjeve pa anë,
po kurrë s’mbajti hapat të dëgjonte këngën që endnin shpirtrat tuaj paganë.
Tani, kur mbi xham i trokisni me krahë si një degë e lulëzuar bajameje në maj,
ngryset, ngrefoset, prej kolltukut bërtet:
– më lini të mendohem, djaj!
Zogj, keni miq të sigurtë.
Çerdhen ku e doni?
Në kraharor a tek Arusha e Madhe?
Prej jush një mëngjes i dha ëndrrës Ikari krahë fluturimi drejt lirive të ardhshme.
Zogj, keni një armik për vdekje!
Ju për të të pakapshëm?
Ai u turret poetëve.
Armiku juaj është armiku ynë,
E do pa krahë poezinë,
Hapësirë e saj? Ja, sa një kthinë!
Një trung i zi, një trung pa fletë,
vetëm atëherë kemi këmbët në tokë, vetëm atëherë mund të jemi poetë…
Zogj të dashur,
Me një sinqeritet prej fëmije me ju po flas:
Para se ai të na nxjerrë sytë,
Ata sy që shohin lart dhe larg,
Nxirrjani sytë me sqepat tuaj!
E shkruar në vitin 1973, “Poezia” është e gjitha një metaforë e fuqishme dhe e thekshme. Vetë Nexhmije Hoxha qe shprehur atëkohë:
– “Jo, Jo, nuk është poezi e gabuar! Është një pamflet, akuzë e rëndë për Partinë, për vetë Enverin… Askush nuk ka guxuar…”
E megjithatë, pavarësisht telasheve e rreziqeve të shumtë, fakti që as e kanë trembur dot e as e kanë bërë të ndryshojë rrugë, na dëshmon se sa shumë e ka dashur dhe e do Xhevahir Spahiu poezinë. Ajo ka qenë dhe mbetet liria e tij. Vetë jeta.
Humanizmi dhe mirësia janë tipare të spikatura të Xhevahir Spahiut. Një “poezi” më vete e tij është përpjekja për t’iu gjendur njerëzve, për t’i ndihmuar ata. Unë vetë mund të dëshmoj dhjetëra raste të këmbënguljes deri në realizim për të zgjidhur një hall, një problem apo nevojë të dikuj, të njohur e të panjohur. Shpirti i poetit është i ndjeshëm.
Mbaj mend në kohën kur unë shërbeja në detyrën e Ministrit të Mbrojtjes.
Ishte pranverë e vitit 2002. Xhevahir Spahiu më vjen në zyrë. I vrullshëm si një përrua mali. Nuk pranoi as të ulet. E ndjeva që ishte i zemëruar.
– Ore zoti ministër, e di ti që kanë hequr nga puna Kujtim Laron?! Si mund të ndodhë kjo gjë?! E di ti se kush është Kujtim Laro apo jo?!
Nuk e mbante vendi. Dhe kishte të drejtë. Kompozitori ynë i madh, i ndjeri Kujtim Laro ka qenë për shumë vite udhëheqësi artistik i Ansamblit të Ushtrisë. Bashkë me Gaqo Avrazin janë dy emrat simbol të atij ansambli.
Në kuadër të një riorganizimi, e kishin përzënë nga puna.
Thërras Shefin e Shtabit të Përgjithshëm të Forcave të Armatosura, Gjeneral Pëllumb Qazimin (Kujtim Laro mbante edhe gradën kolonel sepse Ansambli i Ushtrisë qe pjesë e Forcave të Armatosura), dhe i kërkoj të korrigjohej gabimi i bërë.
I kërkuam ndjesë kompozitorit. Por edhe Xhevos natyrisht.
Kujtimi Laro u rikthye në punë.
Pasi u qetësua e ftova të shkonim për një kafe.
– Prit se nuk kam mbaruar. Kam edhe një kërkesë tjetër. Pano Taçi ka qenë debatikas. Është antifashist. Ka luftuar që 14 vjeç. Mirëpo këta të ministrisë nuk i japin dëshminë e Luftës!
Çfarë t’i thoja Xhovos së mirë.
Pano Taçi, poeti rebel e bohem i pasioneve të mëdha, i meritonte të gjitha nderimet.
Pa “ndërhyrjen” e Xhevahir Spahiut padrejtësia ndaj Kujtim Laros dha Pano Taçit do të rëndonte edhe mbi mua sot.
Poezia shqipe pa Xhevahir Spahiun do të ishte e mangët. Asaj do t’i prishej ekuilibri. Sepse Xhavahir Spahiu është peshë e rëndë e saj.
Me krijimtarinë e poetëve që patën bërë emër në vitet gjashtëdhjetë të shekullit të shkuar në letërsinë tonë, të cilët edhe kodifikuan standardet e modernitetit të saj, që krijuar bindja se poezia shqipe cilësinë më të lartë duhej ta kërkonte tek poema.
Jo vetëm Dritëroi, por edhe Ismail Kadare, edhe Fatos Arapi na e dëshmojnë këtë.
Mirëpo, Xhavahir Spahiu vjen ndryshe. Ai e prishi rendin e gjinive. Ai la mënjanë poemën. Jo se nuk shkroi, por cilësinë më të lartë na e dha me poezinë e tij. Njësoj si Migjeni, bëri të parën poezinë. Dhe si Migjeni, Xhevahir Spahiu u bë poeti i kumteve të mëdha të kohës së vet.
Xhevahir Spahiu nuk është poet i bërë. (Pse, a mund të bëhen poetët?!).
Ai ka lindur poet. Në fakt, poetët lindin. Ata vijnë mes nesh si apostuj. Ndaj, ne gjejmë në ta, atë që duam. Në fakt, atë që duhet. Dritëroi ynë nuk ndruhej ta quante veten apostull. Sepse poetët vijnë mes nesh si apostuj. Dhe të tillë mbeten.
Xhevahir Spahiu është njëri ndër ta.