Fenomeni Latif Fodulli dhe një vdekje enigmë
Kanë kaluar mbi 55 vjet që atëherë, kur u gjet i mbytur në Vjosë trupi i inxhinierit që s’kishte mbushur as pesë muaj në Uzinën e Poliçanit, Latif Fodullit (Qazimi) nga Çepani. Një vdekje e mbuluar me mister që ende nuk është zbardhur dhe që prej vitesh mundon familjarët. Miqtë dhe shokët e tij që janë gjallë, por edhe punëtorët e Poliçanit, e kujtojnë Latifin si një përjashtim, si një fenomen i rrallë njerëzor, për shkak të njohurive dhe të inteligjencës së tij tepër të lartë, por edhe të virtyteve më të mira njerëzore.
Mos ishte vallë kjo shkallë intelekti që i hëngri kokën!?… Kush e eliminoi dhe pse në atë mënyrë?… Pse vdekja e tij u mbulua me heshtje?…Pse nuk u hap arkivoli? A ishte brenda trupi i tij apo i ndonjë tjetri. Mos vallë është ende gjallë dhe u përdor meqenëse ai dinte disa gjuhë të huaja?!… E shumë e shumë pyetje të tilla presin përgjigje.
Po kush ishte Latif Fudulli (Qazimi)?
Lindi në Çepan të Skraparit më 17 janar 1940. Pasi mbaron shkollën fillore në Çepan në vitin 1950 shkon në shkollën shkollën shtatëvjeçare në konviktin e Ujit të Ftohtë, Vlorë, të cilën e përfundon në qershor të vitit 1954. Në shtator të atij viti shkon në Politeknikumin “7 Nëntori” Tiranë, dega Gjeologji-Miniera ku u diplomua teknik i mesëm minierash me rezultatin shkëlqyeshëm, emri i tij shkruhet në Tabelën e Artë të shkollës.
Në korrik 1958 emërohet në punë në Ministrinë e Ndërtimit (Drejtoria Hidroteknike), punon teknik i mesëm për gjeologji ndërtimi në Lushnjë, Bistricë, Roskovec, Durrës, Milot, Shkopet, Korçë, Vlorë, dhe Tiranë, me vlerësime të shkëlqyera. Në tetor 1961 shkon me studime në Kinë (në qytetet Pekin e Shenian) ku diplomohet inxhinier elektrometalurg me diplomë të shkëlqyer. Pasi u kthye nga Kina, në dhjetor 1966 u caktua inxhinier në laboratorin e uzinës mekanike ushtarake të Poliçanit, ku punoi vetëm 149 ditë.
Më 12 maj 1967 gjeti vdekjen në mënyrë enigmatike.
Pavarësisht nga jeta shumë e shkurtër e tij, Latifi la një trashëgimi jo të vogël në drejtim të profesionit që ushtroi si teknik gjeolog dhe si inxhinier elektrometalurg. Janë të shumta veprat e mëdha ku ai ku Latifi investoi djersë e dije, mençuri profesionale dhe aftësi organizative.
Ai punoi e jetoi në kantiere tok me punëtorët, ku dëshmoi portretin e tij si njeri i dashur me shokët e shoqet, me një art komunikimi shpirtëror që spikaste ngado e në çdo kohë.
Por Latifi, veç punës dhe profesionit, ka qenë një shkrimtar dhe artist i vërtetë. Ai ka lenë gjashtëdhjetë e tetë poezi të përgatitura për botim dhe mjaft të tjera të papërpunuara; tridhjetë e një tregime, skica e reportazhe; 187 faqe dorëshkrime të tjera të shumëllojshme, të llogaritura pa letërkëmbimet. Ai ka lënë një ditar shumëvjeçar me 404 faqe dorëshkrim, ku gjen kritikë për artin skenik, për letërsinë në prozë e poezi të kohës që ai jetoi, për pikturën dhe skulpturën. Gjithashtu ka përkthime nga gjuhët ruse e kineze, fabula, anekdota. Veç kësaj ai ka qenë i pasionuar pas pikturës, ku ka lënë 89 skica dhe vizatime.
Latifi ka edhe konspekte hulumtuese të grimcave gjuhësore e folklorike të rrënjës popullore të gjuhës shqipe; proverba të përkthyera e të përshtatura prej tij krahasimisht në tri gjuhët, shqipe, ruse dhe kineze. Ai ka patur një letërkëmbim të gjerë me shumë njerëz sidomos kur ishte student në Kinë (pjesa me e madhe e të cilit është ruajtur), dorëshkrime të cilat i kalojnë 900 faqet.
Unikal në mendime, vizionar në çdo gjë që zinte me dorë, i bukur në pamje, i dashur dhe i dhembshur në shpirt, njeri i pajisur me magjinë dhe artin e komunikimit. Kështu e përshkruajnë në kujtimet e tyre miqtë e shokët që e kanë njohur dhe që tani janë në moshën e tretë, ndërsa ai mbeti për ta përjetë i ri.
Vellai i tij, studiuesi Ilmi Qazimi ka botuar nje pjese te krijmtarise se tij artistike.
Më poshtë po botojmë një përshkrim të tij, shkruar në fund të klasë së shtatë, kur shkon në vit të parë të shkollës së mesme, kur ka qenë vetëm 14 vjeç, për të thënë se ai ka qenë vërtet një fenomen krijues(!)
Nga Çepani në Tiranë
(Nisja për në shkollë të mesme)
Po më çon nënia shpejt. Laj sytë dhe vishem. Pallton që e bëra prej stofi, pantallonat që m’i ka dhënë konvikti, këpucët që ia kanë dhënë babait shpërblim që nga 48-ta, çorapet që m’i ka bërë nënia që vjet. Kapelen që e kam blerë 200 lekë në Vlorë dhe të brendëshmet që nënia m’i androi prëmë. Plaçkat i bëra gati që prëmë: valiçen me ndrresa dhe ca libra dhe trastën me çyrek, kulaç, byreksheqere, domate e kastraveca.
Mbasi mora ca mollë i futa në xhep u përcolla më tezen e fqinjët.
Erdhi vëllai nga misëri dhe u nisëm. Përcolla me nënën. Për pak harrova të përcillesha me vëllain e vogël, të mos më kishte kujtuar nënia.
Te varret m’u këput togëza e këpucës. Sa inat më erdhi. Çfarë vendi gjeti ajo dreq për t’u këputur?! Vazhduam rrugën. Ajo mbeti pa u mbërthyer deri në Berat.
Duallëm në qafët.
“Udhë e mbarë” – ia bën një shok që na shtëpia e tij.
”Hejvallah” ia thashë unë siç më mësonte vëllai. Akoma dëgjohej zëri i nënes që i thoshte një fqinje “iku…iku….po…..”
“Daleni o daleni,” na tha sekretari i këshillit, që vinte në Çorovodë;
”Prisni o prisni “ na tha ………Kur kapërcyem qafën u ulëm në udhën e poshtëme. U përcolla me të jatin e tij që më tha “udha e mbarë”. Mbasi kaluam qafën kryesore të fshatit dëgjonim bisedat e burravet të fshatit që natën kishin ruajtur misrat.
“Ike o Lato –a?” kryetari i këshillit
“Ika”.
“Udhë e mbarë”
“Njatjeta , e rrini me shëndet”.
“Të fala Barjamit”
“Të fala paç”
“Të veç e të vish shëndoshë o Lato” më tha kryetari i frontit
“Njatjeta e tu gjej shëndoshë”
“Po ikij fare o kryetar i këshillit” ia bënte mamia që vinte bashkë me sekretarë e rinisë. ”Rrini me shëndet” dhe thërriste sa kishte në kokët, duke shqiptuar lezetshëm emër e mbiemër. Te shtëpia e daiut ata na arritën. Varëm dy trastat në kalin e sekretarit dhe valixhen e morëm në krahë, mbasi u përcolla me dainë,më poshtë u bëmë të gjithë bashkë. Gjashtë veta nga katundi, nga të cilët unë isha për në Tiranë dhe të tjerët për në qytet. Mamia më tha:
”Shko ore dreq përcillu me dajën dhe ha petulla e nuhat si bie erë?”
“Çfarë shakaxheshe qenka kjo mamia” i thashë vëllait.
“Jashtëzakonisht” mu përgjegj.
“Ku vete mami?”
“Në Çorovodë, pres burrin??! Se më vjen sot”
“Kjo është grua që del e të prêt” , tha me gjithmend një.
“Mamỉ, ke gjë në dorë për të na rregulluar ndonjë biletë?”
“Po, po do të përpiqem”
Ç’njeri i çuditshëm.Bisedoja me shokun student për çështjen e mësimeve.Kur erdhi fjala te algjebra,mamia që na kishte dëgjuar tha : (a+ b) 2 = a2 + 2ab + b2, ë ?.
”Po ,po,tamam”
“Të vret kjo mushka?”
“Provoje,Nuk jam marrë me to.”
“Vërtet?”
“Po,po”
“Pse shkon zbathur si lopçarkë ,ti mamie?”
“Po pse vetëm ju të jini lopçarka?”
Arrita i pari me vëllanë te Mëni ku ishte varuar lista që përmbante emrat e atyre që do të hipnin në kamjon atë ditë. Lista e djeshme është hequr. E ka prishur shiu dhe e ka hequr era. Kishin vënë një të re. U regjistruam une dhe vëllai vetëm dhe shokët. Pej numurit 16 deri 22. Erdhi makina. Nuk zbriti ndonjë i njohur.
Morëm vesh se makina sot nuk merr pasagjerë vetëm ata me autorizim dhe 18 delegatët shnumista. Do të vete të rregjistroj emrat për në datën 22 se nesër është e djelë dhe nuk ka maqinë , po kur shoferi të ketë hequr të sotmen. I shkrova të gjashtë. Makina po ikën. Shoferi mori delegatët e shnumit (shoqëria në ndihmë të ushtrisë e mbrojtjes, organizatë kombëtare që merrej me përgatitijen e paraushtarakëve. Redaksia) e disa me autorizime dhe iku.Sa keq! Mbeta tani për datën 22. Do ta shkel për tre-katër ditë .
Por fati ecën. Një “zil”që solli ca fuçi, në Berat shkonte bosh. Vëllai i thotë daiut për mua. Daiu i tha shoferit që ishte një djalosh i pakët po “shpuzë”.
“Shofer, më ruaj një vend mua”; ”mos u largo ti”, m’u drejtua mua.
“Mirë,mirë “ tha shoferi” a ke të tjerë?” dhe u largua.
Ne kujtuam se u tall por ai e pati megjithmënd. Kur u kthye, i vajti mamia që bisedoi me të.
”Le të hipin” tha ai dhe neve hipëm të gjithë. U përcuallëm me të dashurit tanë dhe filluam të zinim vendet.
Shoferi e nisi. E ngiste për vdekje. Neve ishim gjithësej 11 vetë. Unë kisha zënë vend në krye, atje në qoshen e djathtë pas kabinës. Valiçen që e kisha fare të vogël e shtrova dhe vetë hipa mbi të. Pranë meje ishte një plakë dhe një burrë që rrinte më këmbë.
“Ku shkon ti ?” me pyeti plaka.
“Në Tiranë” iu përgjegja.
“Qënkemi bashkë”
“Shumë keq”
“Pse”?
“Se kur ka shumë pasagjerë nuk gjen dot bileta, si p.sh.në këto kohëra. Pastaj na zuri shiu i cili vinte që nga Berati. Ai burri që ishte më këmbë u ul.
”Më bëj pak vend në valiçe “tha,” që të rri edhe unë”
“Është e vogël “ i thashë
“Le të jetë” tha. “Sa e ke gjerësinë e prapanicës ti? ”Ha,ha,ha, qeshën të gjithë shokët. Ai burri ishte mjaft mëndjemadh. Kur shiu u shtërngua dhe shoferi na dha mushamanë për t’u mbuluar, ai tha me një ton prej burri të madh” Çfar na jep mo? Hiqe mor tutje se na bëre pis rrobat.”
“Bjere, bjere, thanë disa puntorë që ishin aty afër.”Jo mor shok jo, nuk mbulohem me atë unë”. Por ata që deshën u mbuluan.
“Ohoo”, më tha ai burri. ”po ti e ke marrë të tërë valiçen, lëshomë pak mua që të rrimë të dy rehat. Unë në fillim pranova që të rrinim bashkë me të megjithse në të vërtetë ai kishte pjesën më të madhe vazhdonte të ankohej me qëllim gënjeshtar. ”Më duket se qënke rrufjan ti”, i thashë unë; po në qoftë se ti je njëherë unë jam tre-katër fishi yt”
“Ai është rini, duhet të rrijë më rehat nga ti,” i tha shoku im që shkonte në qytetin ”Stalin”.
“Rinija duhet të rrijë në këmbë “ tha ai me veshët ngrehur nga entusiazmi se iu duk sikur kish thënë një fjalë triumfonjëse . ”Je keqkuptuar” i thashë”Rinija, kur janë konditat duhet të rrijë edhe në kolltuk me susta, vetëm kur nuk janë konditat mund të rrijë në këmbë.”
Kamjoni ecte shumë shpejt. Iu afruam Beratit. Këtu kishte rënë breshër dhe shi me rrëmbim. Ishin përmbytur misëra, pambukëra, kopshtëra; ishin prishur duhanëra.
Me tutje gjetëm postën që kish (këtu Latifi vijon shkrimin me gërma të alfabetit rus por, fatkeqsisht fjalët nuk kuptohen pasi edhe gërmat e shkruara me penë janë të pashkoqitura mirë prandaj po e japim me fotokopje. Sidoqoftë bëhet fjalë për një rrëke të madhe uji që si pasojë e shiut dhe breshërit, është kthyer në përrua dhe pengon qarkullimin e njerzve e të makinave aty para se të futej në qytetin e Berati. Redaksia) mbrapa saj qëndroi një “zis” dhe kamjoni ynë. Ai burri zbriti dhe duke kaluar nëpër ujë hipi në atë “Zis”-in pa dhënë paratë.
Përtej përroit ishte grumbulluar mileti mizë lisi: ishte ditë e shtunë prandaj kishte shumë njerëz mbasi kish ditë pazari por përroi me ujë shumë nuk i lejonte që të hidheshin përkëtej e të vazhdonin rrugën për në shtëpi. Skoda që qe para nesh kaloi zis-in, kaloi postën dhe me mundim të madh kaloi përruan.
Shoferi ynë megjithese e kish “zis” makinën e pasoi “skodë-n” . Kur panë këtë të fundit që kaloi përtej, pasagjerët vunë re se mund të kalohesh dhe filluan të futeshin në ujë për të ardhur përkëtej….pa pyetur fare nga boria e makinës ku kishim hipur ne,të cilës shoferi i binte pa pushim për të kaluar makinën përtej.Por ky nuk ishte më kot shofer. E ngau makinën dhe me mjeshtëri të madhe e kaloi në anën tjetër,pa bërë asnjë dëm dhe asnjë rrezik për mbytje. Ujë nuk kishte shumë por ishte frikë nga balta.
Disa gomarë u rrezikuan por asnjë humbje nuk pati. Një plaku desh iu shkurtuan këmbët e gomarit prej rrotave të kamjonit se nuk i kishte marrë masat me kohë. Kur kamjoni kaloi, plaku filloi të rrihte gomarin nga këmbët.
Një plaku tjetër iu ngatërruan këmbët nga presioni i ujit dhe ra në ujë. E ngritën disa të rinj.S hoferi e hodhi përtej lumit kamjonin me gjakftohtësinë më të madhe. Nuk e vuri tiganin në zjarr për të sharat që hëngri nga pazarakët e nevrikosur prej marrëzisë së tij.
“ Të plaçin sytë si të dhisë! Avash se na shtype o i çkalur! Dele tekahyt! Oha, oha! Kiç,kiç,kërrrr!…”
Arritëm në qytet në orën 4. Bileta për më të nesërmet për në Rrogozhinë nuk kishte.Hotelet ishin plotësuar. Mbasi u përcolla me shokët fillova të vij vërdallë pa ditur ç’të bëj. Në orën 7 shkova në seksionin e arsimit po ai i zyrës me plot të drejtë u nxeh kundrejt meje: ”Po ne na polli belaja me ju studentët or jahứ; si të bëj unë kur ti më vjen në orën 7; edhe dje kështu ma bëri një;edhe mot për mot kështu ngjan. Dërgoi telegram hotelit pesë ditë përpara që të ruajë vend…”
Rastësisht aty ishte ai që më kish lëshuar bursën. U takuam dhe më dha një autorizim për të fjetur në shtëpinë e fëmijës.U gëzova shumë. Ajo plaka më pat thënë që të flija tek një miku i saj po unë nuk pranova.Në shtëpinë e fëmijës ishte vetëm roja e natës.Fëmijët hanin. “Këtu më drejtoi seksioni i arsimit të qarkut” . Roja më tregoi vendin ku do të flija.Rashë i këputur në atë dyshek pambuku.Me të nesërmet u çova vonë.
Ishte 21 gusht.
Me gjithatë fillova të shkruaj në këtë ditar. Nuk di ç’më shtyti të veproja kështu,por mbaj mend se më kish pushtuar ai trishtimi i zakonshëm i largimit nga shtëpia që shpërthen papandehur i përzjerë me mallëngjim si ajo dhëmbje e plagës mbasi të jetë ftohur gjaku. Atë ditë mbeta në Berat.U takova me ca shokë që më iku pak mërzitja. Sigurova hotelin që shpejt. Kishim rënë të gjithë skraparllinj në dhomë. U përrallitëm mirë po mua më hante një inat përbrenda për vetveten: pse nuk u ngrita pak më shpejt që të hipja në atë maqinë që ish nisur direkt për në Tiranë. Tani mund të isha në shkollë.
Të nesërmen që ishte 22 gusht u zgjova herët por më kot. Mora biletën për datën 23. Në orën 12 erdhi autobuzi për të marrë sportistat. Shita biletën e datës 23 dhe mora një për 22. Ika në Rrogozhinë.I hipëm trenit dhe arritëm në Tiranë.
Më 22 gusht shkova në shkollë .Mora teshat për të fjetur. U takova me shokët dhe fjeta.
Më të nesërmet dola në pazar. Hëngra drekë mirë dhe shkova te kushëriri. S’e takova. Shkova në film 7-9, ”Lojtari rezervë”. Erdha. Sekush më ka marrë rrobat. Të shohim kur t’i gjej. Hëngra ca thërrime buke që më ishin shkoqur në torbë dhe fillova te shkruaj ketu…Tani dua të fle. Po ku? Me se? M’i kanë marrë rrobat.Na hanë edhe tartabiqet.
Prëmë më zuri gjumi ashtu pa jorgan por shumë vonë. Në mëngjez u çova në vakt. Hëngra mëngjezin dhe shkova në garnizon. Prej andej në topografi ku u takova me Barjamin dhe denjta me të deri në orën 1. Shetitëm na stacioni,bulevardi e lulishte e Elbasanit. Qëndruam shtrirë në krevat. Lexuam libra dhe shkruam letra. Në darkë erdha në shkollë dhe hëngra bukë që ma dha një shok. U gëzova shumë që çeshtja e jorganit u zgjidh në mënyrën më të thjeshtë: I kishin mbledhur të gjithë rrobat Do rijepeshin pasi të bëheshin rregjistrimet në shkollë. Nesër në darkë më del triska e bukës. Sot i dhashë kuponin drejtorit. Kam mjaft gjëra për të bërë e për të blerë por e ndjej ngushtë për leka. Do t’i shkruaj vëllait për para…
Datë 22 gusht 1954