Qytetet shqiptare dhe historia e tyre (Pjesa e tretë)
Qyteti që ka më tepër njerës në Shqipëri është Manastiri me 45 000 njerës dhe 660 metra mi dett. Në kohët e para në vent të Manastirit (Bulgarët e quajnë Bitola) ish Traklea e kdhisur 800 para Krishtit.
Prizerendi me 38 000 njerës, këtu punohet mirë hekuri, filli i argjendit e i floririt; ky qytet është i vetmi në Shqipërit, që të ketë mjeshtëri të punës: atje punohen bukur dhe lëkurët.
Janina 33 000 njerës që e ka bërë Shen Jani (Gjoni) në të pestë shekull pas Krishtit: në këtë qytet të bukur afër kënetit punohen bukur rrobat e arta të Shqiptarëve dhe lekurët. Këneti i Janinës është rrëzë Mishqelit, të cilit në kohën e Irodotit e të Strabonit i thoshin Tomarys (mos e përzjeni me Tomorrin). Në maline Tomarys ish qytet’ i oral (faltore ku pyeteshin Perëndit dhe kuptohesh ç’do të bëhet dhe ç’vullnete kanë Perënditë) i Dodonës. Disa nga të diturit pandehin se qyteti i Dodonës ka qenë ku është sot Janina dhe orali afër fshatit Barkmadh. Orakl’ i Dodonës është në një vend ku janë Pellazgët, thotë Irodoti. Dodonën e përzunë Gotërit.
Ysqypi 28 000 njerës mi Vardart; afër ka moçalin (valto).
Elbasani 20 000 njerës mbi Shkumbinë, ky qyete më parë quhësh Albanopolis.
Dibra 19 000 njerës.
Shkodra 36 000 njerës, mi lumn’ e vogël Qiri, afër kënetit. Shkodra s’dihet kur është bërë; 168 para Krishtit ish qytet i Gencos; si erdhë Sërbët Shkodar u bë kryeqytet i këtij kombi, që e mbajtnë gjer më 1368. Më 1401 e muarë Venecianët, të cilëte humbnë më 1409, po e muarë prapë më 1444, më 1477 Tyrqit e muarë nga Venecianët.
Ipeku 18 000 njerës, qytet mesjetar ku punojnë si dhe në Prizered: Ipeku ka qenë qyteti që rrijë patriarku i Sërbëvet në kohërat të Dushanit 1350.
Jakova, Tirana dhe Perlepi nga 17 000 njerës.
Ohria 16 000, në veri-lindje të kënetit, vend fort i bukurë. Ky qytet quhesh Lihnid në kohë të Romanëvet; në shekll’ të nëntë ish kryeqytet i Bullgarëvet; është 570 metra mi det dhe mollët e saj janë me emër si dhe të Tetovës dhe të Prizerendit.
Gjinokastra 12 000 njerës, mi Drinon. Ky qytet është bërë prej Piros dhe quhësh Piro-kastro, d.m.th. fortesë e Piros, emër që e kanë bërë si është sot.
Ieni- Pazar, Tetovë (Kalkandelen) dhe Prestina12 000 njerës; në Preshtinë bëjnë sapun myshqe shumë të mirë.
Berati, Kosturi nga 10 000 njerës, Korça 9 500 njerës; në Korçë u çel të parën herë, më 1885 e para mësonjëtore e gjuhës tënë.
Mecova me malet me erë të mirë me 8 500 njerës; në Mecovë bëhen velenxa dhe fanella të mira.
Preveza 8 000 njerës, ky qyet quhësh qëmoti Beremcia, se e ka bërë Piroja, 290 para Krishtit, në emër të së vjehrrës Berenica, e shoq; e Ptolemejt Lago n’ Egjypt. Venecianët e kanë mbajtur Prevezën nga 1499 deri më 1717, në këtë mot e muar Francezët, dhe më 1797 Ali pashë Tepelena ja u mori këtyreve pas një lufte.
Kroja 7 500 njers, ku lindi Skënderbeu më 1404.
Vlora 6 500 njers, qytet tregtor gjysmë orë larg detit, në kohë të Romanëvet ishte më e pasur dhe më e madhe se është sot; këtë qytet si dhe qytete të tjerë anë detit e kanë patur Venecianët gjer më 1690.
Parga e bukur plot qitro e ullinj me 2 900 njers, të cilën më 1401 e mbajtnë gjer më 1797; nër këtë mot shkoi në dorë të Francezvet dhe më 1800 u bë një republikë (Dhimokrati) e voglë; po më 1814 e muar Inglizët, të cilët ia shitën Ali Pashës 1818.
Durrësi 2 500 njers, qytet tregtar; ky qytet, ky qytet ka qenë i Grekerve të vjetrë, të cilët i quanin Epidamus: Korinthasit e kishin këtë qytet për tregëri dhe ish fort i stolisurë, kur e muarë Romanët është quajtur Diraqium: më 1082 Robert Dsiguardi me normanët etij e mori; më 1294 e muarë mbretërit e Napolit; më 1386 e muarë Venecianët që e mbajtnë deri më 1501; paskëtaj e muarë Tyrqit.
Leshi 3 700 njers. Mi Drint, dy orë larg detit” këtë qytet e ka bërë Denisi, tiran i Sirakuzës në Siqeli dhe e stolisi fort tepër. Si vdiq Denisi shkoi në dorë të Ilirinjve, pasandaj në të Romanëvet: më 1396 e muarë Venecianët dhe ish në duart’ e këtyre kur trimi i Shqipërisë vdiq atje më 1467; më 1506 e muarë Tyrqit.
Duamë të emërojmë dhe Ylqinë 10 000 njerës fjeshtë Shqipëtarë dhe anijetorë të keq: këtë qytet ia dha Tyrku Malit të Zi më 1880; Shqiptarët u mbyllën në fortesat dhe s’donin të jepëshin te Mali i Zi, dhe luftuan gjer në fund me ushtrin’ e Dervish pashës.
(Vazhdon pjesa e katërt)