Dr. shk. Josif Risto/ Dodona në malësitë e Kolonjës
Dr. shk. Josif Risto
Dr. shk. Josif Risto ka lindur më 30 gusht 1957 në Barmash, Kolonjë. Ka mbaruar për Farmaci në Fakultetin e Mjekësisë Tiranë; për Filozofi në Fakultetin e Shkencave Politiko – Juridike si dhe ka dhënë provimin e Biokimisë Mjekësore, në Fakultetin e Mjekësisë.
Në vitin 2016 ka mbrojtur doktoraturën dhe ka marrë titullin Doctor i Shkencave.
Ka punuar disa vite si farmacist në Barmash dhe Ersekë. Aktualisht është administrator i Ristofarma“ sh.p.k. Tiranë, drejtor i Qëndrës së Mjekësisë Tradicionale Alternative dhe Plotësuese (OJF), drejtor Ekzekutiv i Institit të Mjekësisë Tradicionale, Alternative dhe Plotësuese (IMTAP) Tiranë Albania si dhe pedagog në Fakultetin e Shkencave Mjekësore, “Universiteti Luarasi” Tiranë.
Ka një numër të konsiderueshëm botimesh: 8 libra shkencorë, midis këtyre 4 monografi; ka mbi 60 e ca punime e referime shkencore, nga këto mbi 10 botime dhe referime në revista e konferenca ndërkombëtare, jashtë vendit. Ka në proces botimi edhe disa libra të tjerë.
Prof. Josif Risto është një njeri me interesa të gjera shkencore, veç fushës së mjekësisë dhe farmakologjisë ai ka botuar libra me karakter studimorë historikë; njëri prej të cilëve është “Dodona në malësinë e Kolonjës”.
Është pikërisht ky libër, vëllimi i parë, pasi Josifi ka gati për botim edhe vëllimin e dytë të tij, që ka tërhequr vëmendjen e Gazetës “Orakujt e Tomorrit”.
Ndaj dhe më poshtë nëpërmjet parathënies dhe pasthënies së autorit, do ta njohim lexuesin me përmbajtjen e librit:
Gjatë punës time disavjeçare, për hulumtimin e përvojës tradicionale të mjekimit dhe të ushqimit në zonës së Kolonjës, ndër të tjera kam hasur edhe gjurmë të trashëgimisë historike të kësaj zone.
Këto kanë qenë gojëdhëna, emra vendesh, malesh, fushash, burimesh, lumenjsh, po kështu emra qytetesh, fshatrash, madje edhe të lagjeve, të cilat për fatin e mirë kanë ngelur të pandryshuara për mijëra vjet edhe gjatë pushtimeve nga armiqtë e ndryshëm, të cilët krahas me pushtimin dhe grabitjen e mallit e gjësë, rrafshuan gjithçka që kishte të bënte me identitetin tonë kombëtar.
Pushtuesit, kanë grabitur edhe trashëgiminë tonë kulturore deri në atë pikë, të cilën ne tashmë e dimë të gjithë, që një pjesë e rëndësishme e trashëgimisë sonë historike njihet si histori e fqinjëve tanë. Fillimisht, këto gjurmë të trashëgimisë kulturore dhe historike të kësaj zone, mua nuk më kanë bërë përshtypje, sikurse me të drejtë këtë mendim mund të kenë edhe shumë bashkëqytetarët e mi, madje edhe studiues, për faktin se mundësitë njohëse të historisë sonë, që na servirur si gjatë shkollimit edhe më vonë, nuk kanë qenë të plota.
Historia e mjekësisë (empirike, tradicionale dhe moderne), padyshim që ka qenë e lidhur ngushtë me stadet që ka kaluar edhe historia e shoqërisë njerëzore, për këtë arsye më është dashur të lexoj shumë gjëra të reja, që më përpara nuk i kam ditur, madje ka edhe shumë studime të tjera, që ende nuk e kanë parë dritën e botimit të tyre në shqip. Po përmend disa nga studiuesit dhe albanologët më në zë të shekullit të XIXtë si George Fred Ëilliams, Thomas K. Erikson, Robert d’Andeli, Robert Elise, Spiro Konda, Dhimitër Pilika, Perikli Ikonomi, Aristidh Kola, Petro Zheji etj., si edhe pasuesit e tyre të sotëm, Mathia Aref, Niko Stillo dhe historianen tone brilante, më të re Elena Kocaqi e shumë të tjerë.
Të rejat që sjellin këta studiues, si dhe shumë e shumë të tjerë, na bëjnë të mendojmë, që historia jonë e lashtësisë, duhet të shikohet në një këndvështrim tjetër, nga ajo që e kanë parë deri më sot shumë studiues, jo vetëm të vendeve fqinje, por edhe më gjerë, madje edhe nga disa studiues e akademikë vendas.
Në këtë kuadër dëshirojmë që në këtë punim modest të sjellim disa të dhëna që kemi hulumtuar në trevën e Kolonjës, e veçanërisht në zonën e Barmashit. Duke i parë ato në një këndvështrim të ri, po i parashtrojmë përpara lexuesve dhe studiuesve të kësaj fushe.
Thuhet, se Dodona ka qenë qendra fetare dhe kulturore e Epirit të lashtë, e ndërtuar në trojet e një orakulli natyror, të adhuruar thellë në prehistori, mbase që nga fillimi iDodona: Në malësitë e Kolonjës mijëvjeçarit të II-të p.e.s, por sidoqoftë para shekullit të XIItë p.e.s, deri sa përmendet në Iliadën, si Zeusi i Dodonës Pellazgjike (Homeri, Iliada, 1.233) dhe Zeusi në Dodonë.
Por pavarësisht përcaktimit që i është bërë vendndodhjes së saj në rrethinat e Janinës, që tashmë njihet në shumë qarqe shkencore, nga shumë studiues vendas dhe të huaj ka ekzistuar një hije dyshimi, për arsye se shumë të dhëna që kanë ardhur nga autorë të lashtë nuk përputhen me këtë përcaktim.
Në këtë vazhdë në vitin 1936, Perikli Ikonomi botoi librin “Dodona pellazgjike” (histori shkencore e Tomorrit dhe Dodonës). Ja parathënia e autorit: “Zbulimi i sigurt i vendit të Dodonës, është një nga bazat më të para dhe më e vërteta e historisë pellazgjike dhe rrënja e historisë së racës sonë ilirepellazgo-ariane. Shumë të tjerë, po kërkojnë të përfitojnë nga heshtja jonë e vazhdueshme, ndaj gjurmimeve historike, që duhet të bëjmë dhe që po i lëmë pas dore. ..”. Po kështu, më poshtë ai shprehet se: – “… Dodona Pellazgjike e Toskërisë, ka qenë baza e qytetërimit pellazgoilirian dhe greko-romak.
Shumë historishkronjës dhe disa gjeografë grekë e romakë, të kohës së vjetër, kanë bërë fjalë për Dodonën e Pellazgëve si dhe për malin Tomorr, mbi ose pranë të cilit ka qenë ky tempull historik në Toskëri (Epiri i kohës së vjetër). Mirëpo ndonjë gjë e vërtetë dhe e sigurt nuk u caktua, për vendin e kësaj faltoreje. Mendimi i disa historishkronjësve të rinj, e ka kufizuar dhe e ka caktuar atë vis të Dodonës andej nga Janina, pa nxjerrë në shesh mirë gjurmimet përkatëse, si edhe vërtetimet historiko-arkeologjike” [29].
Me gjithë respektin, që kam krijuar për këtë studiues [P.Ikonomi], i cili i ka kushtuar kësaj çështjeje gjithë jetën e tij, si edhe për të tjerë, që mendojnë ndryshe prej tij si z. K. Mateli e të tjerë, ne jemi përpjekur të sjellim disa fakte të tjera, për vendndodhjen e Tempullit fat-thënës të Dodonës.
Kjo që dua ta hedh, në rreshtat e mëposhtme, është një hipotezë, e cila me të drejtë nga disa mund të paragjykohet si një mbivlerësim, apo ku di unë se çfarë fjale tjetër mund të përdor, por ne menduam që ta përcjellim idenë tonë tek lexuesit e këtij materiali dhe është e drejta e secilit, qoftë lexues i thjeshtë apo studiues i mirëfilltë i kësaj fushe, për të gjykuar se si mund të jetë e vërteta.
Me sa kemi dijeni, në këtë trevë ende nuk ka të dhëna arkeologjike të plota, për ekzistencën e një qytetërimi të zhvilluar në përmasat që ne parashikojmë, ndonëse gjurmë të vendbanimeve të lashta janë të shumta, por ende jo të studiuara plotësisht. Punimet e studiuesit të njohur të kësaj treve, Prof. Skënder Aliu, janë gurthemeli i historisë së lashtë, të nëntokës së kësaj treve. Puna dhe arritjet e këtij studiuesi meritojnë një vlerësim të veçantë.
Shpresojmë dhe besojmë se zbulimet arkeologjike, që do të bëhen në të ardhmen, do të nxjerrin në dritë të dhëna edhe më interesante. Historia nuk mund të manipulohet dhe vjen një ditë që çdo gjë do dali lakuriq ashtu siç ka qenë. Dodona: Në malësitë e Kolonjës
***
Mund të themi, se të dhënat e trajtuara në këtë material na japin të drejtën të ngremë hipotezën, se ekziston mundësia, që këto malësi të kenë qenë malet e Dodonës, aty ku ka qenë Tempulli fatthënës i Dodonës. Përveç pozicionit gjeografik, të sqaruar nga shkrimtarët e lashtësisë, si edhe toponimeve që kemi përmendur, këtë hipotezë e përforcojnë më shumë edhe disa cilësi të tjera, që përmendëm më lart, të cilat janë trashëguar në këtë trevë, qysh nga ajo periudhë, madje edhe tek banorët e sotëm që popullojnë këtë trevë.
Në malësitë e Kolonjës gjenden edhe një pjesë e mirë e karakteristikave Epirote, Molose, si`ç janë: monedhat epiriote, këngët, vallet, veshjet (fustanella, takija), zakonet, doket e përtëritja e emrave të heronjve antikë tek pasardhësit. Mund të themi, se në të njëjtën mënyre, deri në njëfarë mase, janë ruajtur edhe traditat e mbarështimit të gjësë së gjallë (kuaj, lopë, dhi e dhen), punimit të tokës, gatimit dhe mënyrës e stilit të jetesës.
Të gjitha këto na japin mundësinë e një interpretimi të ri, ato janë dëshmi të lidhjes së kësaj zone me epirin dhe mollosinë e Pirros (Burrit), e në mënyrë të veçantë, me Dodonën zulmëmadhe, aq të kërkuar.
Për të zgjuar e nxitur interesin e studiuesve tanë e të huaj, do të doja që të përdorja një “thirje” që na bën Prof. Pilika në librin e tij “Pellazgët origjina jonë e mohuar”. “….Ne besojmë se me forcat e bashkuara të studiuesve tanë të shumë disiplinave… e vërteta pellazge do të dijë të bëjë për vete çdo shkencëtar të ndershëm e serioz, duke ngadhënjyer në rrafsh botëror dhe duke vendosur në vend të vërtetën historike, të mbuluar jo vetëm nga hiri i paanshëm i shekujve, por edhe nga dhuna, gjenocidi dhe dinakëria e të interesuarve.”
Në përfundim, mendojmë se kemi sjellë atë ç`ka kemi pare e dëgjuar, atë ç`ka dimë ne për këtë krahinë, pasi mund të ketë edhe shumë të fshehta të tjera, që kanë humbur ose mund ti mësojmë në të ardhmen. Mundet, edhe të mos jetë kështu si ne i kemi sjellë, por, për asnjë moment nuk dua të tingëllojë si ata pseudo nacionalistët, të cilët përpiqen që çdo gjë që nuk është shqiptare ta kthejnë në të tillë, të njëjtën gjë që fqinjët tanë rreth e rrotull, kanë shekuj që po e bëjnë, madje me vetëdije dhe për fat të keq, pa u thelluar, ne ato i marrim të mirëqena.
Mendoj se kemi bërë gjënë e duhur, atë që na takon ta themi me plot gojë të gjithë, të mos ngurojmë dhe të mos heshtim. Pra, nuk po e hapim këtë diskutim, të shtyrë nga asnjë ndjenjë nacionaliste, por thjesht informuese e debatuese dhe mbi të gjitha, si një detyrim për vendlindjen dhe vendin tim. Ballafaqimi dhe diskutimi I tyre, pa dyshim është objekt i punës së specialistëve të fushave përkatëse. Shpresojmë, se përfundimet e tyre do të nxjerrin në dritë misteret që mban të fshehura nëntoka e kësaj treve.
Vihet re, se shumë studiues, mundohen që faktet historike ti përshtatin me çdo kusht me idetë dhe hipotezat e tyre, duke i argumentuar dhe përshtatur këto thënie sipas rastit. Por ama, faktet janë kokëfortë edhe sikur një e dhënë të mos përputhet hipoteza ka rënë. Ndonjëherë marrja e një fakti, duke e shkëputur nga konteksi, interpretohet në mënyra të ndryshme, sipas opinionit të gjithsecilit.
Në këto raste, ndër të tjera, nuk vihen re roli që kanë disa fjalë, të cilat në pamje të parë mund të shihen të parëndësishme, por ama janë shumë të rëndësishme për të kuptuar atë që autori ka dashur të thotë, madje arrihet deri atje sa që një lidhëse të merret për ndajfolje p.sh. lidhëset “e”, “edhe” ndodh që merren për ndajfoljet “prej”, “nga”, “deri” etj..
Pastaj gabimi sjell gabimin, se kur këto të dhëna përdoren si fakte historike, duke u marrë të mirëqena, çojnë në konkluzione të gabuara. Nëse këtë që sapo thamë, do ta përshkruanim në mënyrë figurative, është e njëjta gjë, që për të ndërtuar një ndërtese të re, të përdoren gurët e një ndërtese të rrënuar. Kjo, për një sy të zakonshëm nuk do të binte në sy, ndërsa për syrin e një mjeshtri ndërtimi, e për më tepër të një restauratori, do të ishte mëse e dallueshme.
Me këtë duam të themi se edhe autori në këtë punim me koshiencë të plotë nuk është munduar që ti shmanget këtij gjykimi për disa arsye.
Së pari: kur një gabim i tillë bëhet nga studiues të mirëfilltë (madje nga disa edhe qëllimisht), për pasojë është e pamundur që të dhënat të na çojnë në përfundime të sakta, edhe autori nuk është përpjekur për të nxjerrë konkluzione të mirëfillta shkencore, por shumë çështje të ngritura prej tij janë lënë të debatueshme.
Së dyti: në këtë material ju do të gjeni edhe disa hipoteza të tjera, që për një studiues profesionit do të ishin të pamundura, pasi mund të vinin në rrezik reputacionin e tij. Por autori, si njohës i mirë i trashëgimisë etnokulturore të kësaj treve të Toskërisë, Kolonjë, Leskovik, Shqeri e Dangëlli, ngre në një mënyrë të natyrshme shumë çështje, të cilat mund të quhen shkëndija, që në të ardhmen mund të tërheqin studiuesit e ndryshëm, për të bërë hulumtime më të thelluara.
Kjo ka ndodhur për arsye se autorin e ka shqetësuar dhe e shqetëson fakti i emigrimit drastik të banorëve të kësaj treve. Sikurse edhe të parët e tyre (epiriotët), banorët e kësaj zone kanë emigruar vazhdimisht, por asnjëherë kjo zonë nuk është braktisur si këto 20-30 vitet e fundit.
Këto dhe shumë probleme të tjera, që e kërcënojnë seriozisht këtë zonë, kanë qenë shqetësimi i vazhdueshëm dhe nxitja që e kanë bërë autorin të realizojë këtë punim, i cili është fryt i një pune disavjeçare. Materiali ndoshta do të jetë një tullë, që mund t`i shtohet godinës që kanë ngritur me punët e tyre të vyera edhe nga shumë studiues të tjerë e bashkëqytetarë të tij.