Kryearkitekt Mimar Kasëm Koxhaj, skraparlliu që bëri epokë në një perandori të tërë në shekujt 16-17-të
Zylyftar HOXHA
Ende në fshatin Grëmsh të Skraparit, që nuk duhet ngatërruar me rrethin e Gramshit, banon një fis me mbiemrin Koxhaj; në Turbëhovë, fshatin ngjitur, Goxhabelliu, prej nga ka rrjedhur kryearkitekti i Perandorisë Osmane në fund të shekullit të 16-të dhe fillim të shekullit të 17-të, Mimar Kasëm Koxhaj.
“Vakufnameja”, testamenti autentik i arkitektit të njohur
Por ajo që hedh dritë dhe që historiani ynë i njohur, Dr. Sulejman Dashi e ka bërë të njohur edhe më parë për specialistët e fushës, historianët dhe lexuesit kuriozë, “Vakufnamenë”, testamentin e Arkitekt Kasëmit, i cili nuk është botuar asnjëherë deri më sot. Madje mendohet se origjinali i saj duhet të ketë humbur.
Grëmshi sot
Si rrjedhim, askush nuk e ka shfrytëzuar në vitin 1339 nga origjinali, i cili ndodhet në Arkivën e Përgjithshme të Tapive dhe Kadastrës në Stamboll, por edhe në Arkivin Qëndror Shtetëror të Tiranës.
Testamenti i Mimar Kasemit ka një rëndësi të madhe për atë si personalitet i kulturës shqiptare, për historinë e arkitekturës së perandorisë osmane, por edhe për arkitekturën shqiptare ku ai ka disa vepra.
Jetëshkrimi i Kasëmit në “Vakufname”
Që në fillim ai aty shkruan se ka lindur në fshatin Grëmsh të Skraparit rreth vitit 1570. Pas rinisë së parë, të cilën mjeshtri e kaloi në vendin e tij, në Berat, u dërgua nga i ati Aliu, në kryeqytetin e perandorisë, në Stamboll, për studime në fushën e artit të të ndërtuarit.
Thuhet por nuk është vërtetuar se ai ka qenë një nga asistentët më të rinj në moshë të Sinanit të madh, ashtu si edhe Sefedqar Mehmeti nga Elbasani, të dy shqiptarë. Në vitin 1595 ai u konfirmua si arkitekt i oborrit perandorak.
Kryearkitet në Stamboll
Pak kohë përpara vitit 1627, Kasemi u vendos në postin e kryearkitektit të perandorisë, post të cilin e mbajti deri në vitin 1655 vetëm me një vit ndërprerje (1644-45). Nga Vakufnameja del se, përveç veprave të shumta që ka krijuar në Stamboll e gjetkë, Kasemi ka qëndruar disa herë radhazi në Shqipëri, i angazhuar me ndërtimin e veprave të tij. Kuptohet se kujdes të veçantë ai ka treguar për qytetin e Beratit.
Veç veprave të tij të mirëfillta që ka ndërtuar në Berat, ai ka udhëhequr për disa dhjetëvjeçarë edhe zhvillimin urbanistik të tij. Studiuesit thonë se Veprat origjinale të Mimar Kasemit qëndrojnë përkrah mjeshtrave të mëdhenj të mëparshëm. Madje, Mimar Kasemit i takoi barra ta mbyllte epokën e artit dhe të arkitekturës klasike osmane, ta mbyllte mbasi e përcolli atë në kulmin e saj, kur, si pasojë e zhvillimit të mëtejshëm të artit osman, nisi jetën e vet periudha e stilit barok. Për më se gjysmë shekulli ai ndërtoi një mori veprash monumentale, jo vetëm si arkitekt, por edhe si inxhinier konstruktor, hidroteknik dhe urbanist i shquar.
Ai, gjithashtu, dha një ndihmesë të madhe për riorganizimin shtetëror të veprimtarisë ndërtimore të të gjithë perandorisë, por edhe si një personalitet me peshë në historinë e perandorisë osmane edhe në jetën e saj politike dhe shoqërore. Mjafton të përmendim këtu se është ai i pari që i propozoi sulltanit për të parin e Qyprilinje, të cilët më pas bënë një dinasti të tërë qeverisëse.
Merak të veçantë Beratin
Sipas studiuesve, dora dhe mendja e Mimar Kasëmit në Shqipëri, ndjehet më tepër se kudo në qytetin e Beratit të shekullit XVII, ku përveç banjos publike me shumë dhoma dhe mullirit me gjashtë gurë të mëdhenj, ai ndërtoi për sadaka në pika të ndryshme të qytetit shtatë çezma monumentale. Por vepra madhështore e Mimar Kasemit në Berat është ujësjellësi.
Ky ujësjellës fillonte me mbledhjen e ujërave në kuotat e larta të lagjes Vakëf dhe e përshkonte me anë të një galerie nëntokësore të mbuluar me qemer. Më pas kalonte pranë xhamisë së plumbit, përshkonte lagjen e Skurajve dhe Pazarin e Vjetër, tashmë mbi rrugët e qytetit me anë të një arkde të lartë me harqe të panumërta dhe arrinte deri në lagjen Mangalem. Prej kësaj aorte, shpërndaheshin në të katër anët arteriet ujore të qytetit.
Veprat e arkitekt Kasëmit akoma nën tokë
Përveç veprave të tjera ndërtimore si mullinjtë, çezma, faltoret, banjot, shtëpi banimi, etj, në vende të ndryshme të Shqipërisë, ai mor me ndërtimin dhe mirëmbajtjen e dy rrugëve të rëndësishme mesjetare që lidhnin Beratin me Korçën dhe Beratin me Elbasanin për në Ohër.
Në Dushar të Oparit dhe në Xhyrë të Librazhdit, aty ku sipas traditës ishin vendet e bujtjes së karvanëve, ai ndërtoi dy hane, disa ura dhe çezma. Ai ishte një nga ata njerëz që në mesjetë punonin në vendet e perandorisë osmane, por që nuk i humbisnin lidhjet dhe dashurinë për atdheun e vet. Këto janë veprat në Shqipëri.
Po në Turqi. Aty ka akoma më shumë dhe janë të përmasave botërore, por fatkeqësisht shteti ynë bën pak për këto gjëra. Ato janë të pa studiuara dhe të pa vizitura nga specialistët tanë.
Si u zbeh fama e Grëmshit
Në gjithë këtë trevë në Mesjetë lulëzim më të madh pati fshati Grëmsh, sipas regjistrit osman, në vitin 1570 ai kishte 400 shtëpi dhe 18 dyqane, fshat-qytet jo i vogël për kohën, ku jetonin bejlerë e spahinj fermanlinj me tituj dhe me prona në Berat, Korçë, Fier, Maqedoni, Greqi, Thesali e gjetkë. Kjo shtrirje bëri që emri dhe bëmat e Grëmshit të njihen brenda vendit, por edhe në sferat e larta të perandorisë osmane.
Të njohur e bëri atë edhe biri i këtij fshati, Arkitekt Kasëmi, që në vitin 1595, pas shumë ndërtimeve që kish bërë në fshatin e tij të lindjes dhe në disa vise të tjera, u bë kryearkitekt i perandorisë me shumë kryevepra që janë edhe sot në Stamboll dhe Edrene. Edhe pse me një detyrë të rëndësishme e të vështirë, ai kishte merak Beratin dhe ka udhëhequr disa dhjetëvjeçarë ndërtimet e këtij qyteti.
Grëmshi mori të tatëpjetën në kohën e shthurjes së spahillëkut, ku një pjesë e bejlerëve dhe spahinjve humbën pronat e tyre, sidomos në territorin grek ku kishte filluar revolucioni dhe lufta për shkëputje nga Turqia. E kësaj kohe ka qenë edhe lëvizja e frashërllinjve nga Grëmshi për të cilën Sami Frashëri në “Kamus Ul Alam”, faqe 123, thotë: “Bejlerët e Frashërit origjinalisht janë të shpërngulur prej rretheve të nënprefekturës së Tomorricës së Beratit dhe janë atdhesuar në katundin Stanimakë, që atyre iu dha si feud.
Një tjetër figurë e shquar që pohon origjinën e tij nga kjo krahinë është edhe internacionalisti italian Antonio Gramshi. Në një letër drejtuar motrës së gruas së tij nga burgu i Turit, më 12 tetor 1931, ai shkruan: “…Vetë unë nuk kam asnjë racë; im atë është me origjinë shqiptare të vonshme, familja iku nga Epiri pas ose gjatë luftës së vitit 1821…”.
Pas shthurjes së sistemit të Spahinjve, Grëmshi u shpërbë. Shumë familje të këti fshati shkuan në Turbëhovë, në jug të fshatit të tyre, pjesa tjetër më e kamur shkoi në Prrenjas, Mëlovë dhe Zaloshnjë përtej lumit të Tomorricës; disa familje shkuan në Myzeqe, në luginënë e lumit të Tomorricës në pjesën e Gramshit; në nahijen e Beratit, në Novaj, Nishovë, Kapinovë etj.
Vepra të Arkitekt Kasëmit
NË SHQIPËRI
Në Skrapar:
Në fshatin e tij, Grëmsh të Tomoricës: Vakëfi, xhamia, imareti, banjat publike, varret dhe çezmat e fshatit.
Ura e Kasabashit
Në Berat:
Ujësjellsi i qytetit, 7 çezma
Ndërtimi i një pjese të lagjes Mangalem
Vepra të tjera në Dushnik, Roshnik, Kozare
Në Elbasan:
Vepra në Shals Ferras, Zhalizhan, Murrizë, Avaleas dhe Dragot
Në Korçë:
Hani në Dushar
Në Librazhd:
Hani në Xyrë
NË STAMBOLL:
Çezmat monumentale të Kizlaragait (1623)
Hipodromi i Stambollit
Xhamia e Kelli Ali Pashait
Sebili për Kemankesh Mustafa Pashën
Rikonstruksioni i xhamisë së Validesë
Hoteli i madh Sepetxhiler
Qoshku Revan
Sarajet e kryevezirit Muhamet Qypyrlyku
Kryevepra të Artit Oriental:
Qoshku Bagdad në Topkapi Sarai
Ura me Tre Harqe në Babaeski, që lidh Stambollin me Edrenenë.