Lalët e Myzeqesë, shtegtimi i madh i tyre drejt brigjeve të Italisë Jugore dhe Moresë
Jovan Jano
Banorët e fushës së madhe e pjellore e kanë marrë këtë emër kur zotër të tyre ishin Muzakajt. Të mos harrojmë së në trevën e Myzeqesë para se të bëheshin zotër Muzakajt, ishin princat Pal dhe Vlash Matrënga që kishin hyrë në marrëdhënie ekonomike me anzhuinët, me Venetikun dhe me Raguzën.
Venecianët ndërtuan Kështjellën fushore të Vilë – Bashtovës, ndërsa anzhuinët i dhanë emrin Kënetës së Terbufit (ter – tokë dhe buf (bufle) – buall – toka e buajve). Po ashtu anzhuinet ishujve të Pelikaneve në Karavasta u vunë emrin Hapa Shalat e Vogla dhe Hapa Shalat e Mëdha. Shalá do të thotë pelikan në gjuhën e vendit të tyre në brigjet e liqenit Viktoria në Tanzani (ish-koloni franceze).
Dhe kjo shpjegohet me gjuhet Suahili që flitet në disa popuj afrikanë. Edhe pas Matrëngasve, që u shkrinë si familje me Muzakajt, banorët e kësaj treve përsëri ranë në kontakt me zhvillimin, pasi Muzakajt kishin prona e pasurira pafund që nga koha e perandorisë Bizantine.
***
Lalët, banorët më të hershëm të Myzeqesë, dallohen nga banorët e tjerë që kanë zbritur gjatë periudhave të ndryshme historike në Myzeqe, kryesisht nga traditat e vjetra që i ruajnë ende si: veshja karakteristike dhe takia e bardhë konike prej liri, që është pothuajse unikale në Shqipëri, e folura e butë dhe nga mënyra liriko-epike e të kënduarit. Ata dallohen edhe si bujq të apasionuar. Janë popullsi tolerante, mjaft të sjellshëm e të zgjuar. Lalët janë një komunitet i madh në Myzeqe që dinë të falin dhe për ta janë të huaja hakmarrja dhe gjakmarrja.
***
Fjala “lalë” ka edhe një kuptim të vetin leksikor, të cilin e shpjegon Vaso Pashë Shkodrani në studimin e vet interesant “E vërteta mbi Shqipërinë dhe Shqiptarët”. Sipas tij, në gjuhën shqipe fjala “lalë” do të thotë vëlla i madh. Në disa vende kjo fjalë nuk iu largua kuptimit të parë. Filloi të përdorej si emërtim për të treguar popullsinë, që nuk u islamizua. Përveç kësaj emri “lalë” ka arritur deri në kohët tona si shprehje e një mesazhi besnikërie, që përjetëson dhe nderon qëndrimin që mbajtën banorët e këtushëm ndaj princit të mesjetës, Teodor Lalë Korona Muzaka.
Llagapin “Myzeqari” e hasim në Lushnje, Berat dhe në Fiershegan, në të dyja besimet fetare. Në rrethinat e Tiranës dhe në rrethin e Skraparit gjenden fshatra me emrin Muzhakë (Muzak), Muzhënckë. Janë pinjollë të hershëm!? Janë fshatra ku kanë jetuar princat e tyre apo e mbajnë këtë llagap (mbiemër) ose emër fshati për respekt të këtyre familjeve princërore!? Le t’ia lemë kohës!
Lalët e Myzeqesë, që nuk mundën të largoheshin nga vendi ruajtën kulturën e vet autoktone. Ata nuk e njollosën poezinë e tyre gojore me këngë dylberësh dhe ashikësh, që impononte pushtuesi osman. Kjo gjen shprehjen e vet edhe në një këngë të moçme, që ende ruhet e këndohet në Myzeqe në të cilën shprehet protesta e popullit dhe mllefi kundër përpjekjeve të pushtuesit osman për asimilim. Ja ç’thuhet në vargjet e kësaj kënge: “O seç m’u hodhe moj përtej lumit-o/ Thellë kishte gjer në gjunjët-o/ Jarina nina, o të keqen-o/ Kur më ke takijen,/ Ç’ma do festen-o”.
Nuk e di se sa e vërtetë është, por më kanë pohuar se një histori për Skënderbeun tonë është shkruar nga një historian rus aty rreth vitit 1750, në të cilën shkruhet se kur sulltan Mehmeti i Dytë ishte 20 vjeç, kryeagai i jeniçerëve, Skënderbeu ishte 40 vjeç. Ky i fundit kujdesej shumë për të riun Mehmet, e stërviste me kuaj e shpata dhe Mehmeti e respektonte tej mase atë, duke e thirrur me emrin ledhatues e plot respekt “Lalë”, që në gjuhën e vjetër turke përkthehet “dajë:.. Edhe ky duhet pranuar si argument për të sqaruar këtë emër. E gjithë Shqipëria e mesme, në të cilën dikur shtrihej principata e Kastriotëve e përdorin këtë emër në shenjë nderimi për njeriun e madh të shtëpisë apo të fisit.
Po ashtu janë të njohura vargjet e poetit arbëresh, Gavril Dara, i cili tek poema “Kënga e sprasme e Balës” shkruan vargjet: “Mori bijë, bijë e Lalës,/ Moj e bukur dhe e trishtuar,/ Pse më çon në motnë e shkuar…”
Një pjesë e kësaj familjeje u shkri nëpërmjet krushqive me Muzakajt, të cilët e dominuan Fushën e Savrës dhe e zotëruan si pronë të vetën duke e zhvilluar më shumë atë. Toponimet, omonimet, këngët, folklori, legjendat në tërësi ruajnë ende të dhëna të kësaj krahine në vitet që sundonte familja princërore e muzakajve. Më i shquari ndër princat Muzakaj kanë qenë Andrea Muzaka dhe Teodor Lalë Korona Muzaka. Të gjithë banorët e principatës së tij u quajtën “Lalë”.
Para se të bëheshin sundimtarë Muzakajt ata thirreshin arbër, lalë. Dhe shkrimtari Ylli Polovina me të drejtë shkruan në librin e vet: “Gjon Muzaka përballë Skëndërbeut“ se për të kuptuar se midis dy periudhave ka ndodhur një harresë e padrejtë i kuptimit të dikurshëm e mjaft dinjitoz, mjafton të kapërcesh detin e të shkosh te bashkëkombësit tanë të vjetër në Itali, tek arbëreshët. Mes tyre janë 165 familje janë me këtë mbiemër (lala), ku 66 gjenden në Sicili dhe 18 në Pulia., saktësisht në zonat arbërore. Në Piana degli Albanesi (Hora e arbëreshëve) ka madje edhe një rrugë të emërtuar “Lala”…
Në Itali mbiemri “Lala” tingëllon me origjinë fisnike, prej dere të shquar. Ka gjasa që ky imazh fillimisht të ketë mbërritur përtej detit prej ndonjë familjeje shqiptare të zonës së Myzeqesë.
Në Peloponez të Greqisë është një krahinë që quhet “Lalia”. Arvanitologu i shquar Aristir Kola në librin e vet “Arvanitasit dhe prejardhja e grekëve” shkruan gjithashtu se “lalët myslimanë të Moresë, pasi u vendosën para Kryengritjes Greke nëpër Eube, pas kryengritjes u kthyen në krahinën e tyre Lalia të Moresë dhe u bënë të krishterë. Ata ndryshuan emrat, por mbiemrat shqiptarë i ruajtën si Kurti, Vrioni, Alizoti, Kryezoti, Hundgjati…Pranë Avlonarit të Eubesë ekziston një fshat me emrin “Lala”.
“Shumë lalë janë vendosur edhe në qytetin e Verias”- shkruan P. Aravantinos (Kronografia e Epirit, vëllimi 2, faqe 32.)
Myzeqarëve në shumë raste sot në mënyrë shpotitëse dhe fyese iu thonë lalucë. Dhe u ky fjalor. Sipas logjikës që e ka formuluar dhe e qarkullon gjithandej, nënkupton njeri të nënshtrueshëm, qenie pa kurajë për të kundërshtuar, individ që pretendon pak dhe nuk ndihet i shqetësuar kur rri në kufijtë e mbijetesës dhe të braktisjes nga vëmendja. Por këtë mendim për lalët e kanë injorantët, ata që nuk njohin historinë, por edhe etimologjinë e fjalës “lalë”.
Sa gabim dhe sa pa kuptim është t’u vësh nofkën “lalucë’ atyre që refuzuan të gjitha dallgët e osmanizimit dhe mbetën tradicionalë, të krishterë duke ruajtur identitetin! Sa boshe është ndaj tyre çdo ironi apo shpërfillje, kur pas vdekjes së Skënderbeut, sepse me shpirt ishin me të, që të mos u lëndohej sovraniteti arbëror, zgjodhën masivisht rrugën e emigrimit në Itali dhe Greqi.
Mendojmë se ky studim shërben si një dritare nga ku brezi i ri dhe gjithë lexuesit shikojnë dhe mësojnë një realitet të historisë së mesjetës shqiptare, historinë e principatës më të madhe të arbëreshëve, atë të Muzakajve, të Myzeqesë dhe banorëve të saj të hershëm.
Ismail Kadare shkruan për Lalët:
“Myzeqarët në përgjithësi janë shumë realistë; e shikojnë jetën me sytë e tyre dhe jo me sytë e konvencializmave të vjetra. Për Myzeqarët janë të huaja arroganca, brutaliteti, vaniteti; etja për t’u dukur, për t’u kapardisur; mania për t’u mburrur, llafet e kota. Bisedojnë zakonisht me zë të ulët, pa shkaktuar zhurmë e pa bërë qerasje plot bujë…
Ka njerëz që mendojnë se këto tipare të karakterit të myzeqarëve i ka lindur shtypja e egër e së kaluarës. Madje disa mendojnë se këto cilësi kanë të bëjnë me përuljen dhe bindjen e tyre shekullore. Të mendosh kështu, do të thotë të arsyetosh në mënyrë tepër mëndjelehtë dhe snobiste.
Realizmin e tij, mungesën e paragjykimeve e të thashethemeve, disa e quajnë naivitet, duke mos kuptuar se këto cilësi janë cilësi të njeriut të së ardhmes…”
Ylli Polovina në librin “Muzakajt përballë Skënderbeut”, shkruan:
“Ne që jemi nga ato troje, nuk mund të mos ndjehemi krenarë që jemi pasardhës të këtij fisi të shquar, nuk mund të mos mendojmë se myzeqarët e urtë dhe të mirë, beratasit që Evliha Çelebiu i ngre në qiell, skraparllinjtë apo devollinjtë me vetitë e tyre të njohura dhe cilësore, janë produkt historik i një civilizimi, sido mesjetar, por tepër të avancuar për kohën, siç ishte dinastia Muzaka e lidhur me fise e mbretëri brenda Arbërisë që nga Dukagjinët, Kastriotët, Arianitët e më gjerë e deri në Ballkan dhe Evropë me Anzhuinët në Francë.
Myzeqarët, beratasit, skrapallinjtë apo banorët e përreth luginës së lulëzuar të Devollit janë seriozë me jetën dhe pikërisht sepse asaj i japin shumë kuptim dhe po ashtu e kalojnë atë në mirëqenie, ajo u dhimbset…Më tepër se revolucionarë ata përkrahin më shumë mënyrat evolucioniste të ndryshimit…
Ata janë “Forca e Butë”.